ელგუჯა ხინთიბიძე - რუსთველური მხატვრული სახე შექსპირის ციმბელინში

წანამძღვარი - ირმა მაკარაძე

ვეფხისტყაოსანი - დიდი ინგლისური დრამატურგიის

ლიტერატურული წყარო


უკანასკნელი წლების ქართველოლოგიურ მეცნიერებაში გამოიკვეთა სრულიად ახალი ფაქტი, როგორც ქართული კულტურის თვალსაზრისით, ასევე ევროპული ლიტერატურული კრიტიკისათვის. კერძოდ, პროფესორმა ელგუჯა ხინთიბიძემ გამოავლინა, რომ ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტი ნაცნობი იყო XVII საუკუნის დასაწყისის ინგლისის უმაღლესი ლიტერატურული წრეებისათვის და მათ იგი წარმატებით გამოუყენებიათ.უილიამ შექსპირის სიცოცხლეში, მისი უშუალო მემკვიდრეების ფრანსის ბომონტისა და ჯონ ფლეტჩერის ორი პიესა ფილასტერი და მეფე და არა მეფე შექმნილია ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტის გადამუშავებით[1]. ამ თხზულებათა უშუალო სიუჟეტური წყარო ინგლისურ ლიტერატურულ კრიტიკაში დღემდე უცნობად ითვლებოდა. უფრო მეტიც, სწორედ ვეფხისტყაოსანია უილიამ შექსპირის ერთ-ერთი ბოლოდროინდელი და ე.წ. „პრობლემური“ პიესის ციმბელინის სიუჟეტური წყარო.

მეფე და არა მეფის და ფილასტერის სიუჟეტი მსგავსად ვეფხისტყაოსნისა, აგებულია ტახტის მემკვიდრეობის პრობლემაზე. მემკვიდრე ორია: მეფის ერთადერთი ასული და ასევე მემკვიდრედ მიჩნეული ახალგაზრდა ვაჟი, რომელიც ერთ შემთხვევაში გაერთიანებულ სამეფოში შემავალი ერთი ქვეყნის მეფის ძეა, ხოლო მეორე შემთხვევაში სამეფო კარის მიერ ნაშვილები მემკვიდრე. ორივე პოემაში პრობლემა გადაწყდება ამ ორი მემკვიდრის სიყვარულით და ქორწინებით. ზუსტად ეს ვითარებაა ვეფხისტყაოსანშიც.

ბომონტისა და ფლეტჩერის პიესაში მეფე და არა მეფე მოქმედება მიმდინარეობს იბერიაში. პიესის იბერია არის საქართველო და არა საისტორიო წყაროებისეული პირენეის ნახევარკუნძულის იბერია. საკმარისია მივაქციოთ ყურადღება, რომ მეფე და არა მეფის მთავარი მოქმედი პირი – იბერიის ახალგაზრდა მეფე ამარცხებს მისი მეზობელი ქვეყნის სომხეთის მეფეს, მოყავს იგი ტყვედ იბერიის სამეფო კარზე, სადაც მიმდინარეობს შემდგომი მოქმედება.

ინგლისური პიესის მეფე და არა მეფის შეყვარებული წყვილის რომანტიკული ინტრიგის ძირითადი ფაქტები ემთხვევა ვეფხისტყაოსნისეული ინდოეთის შეყვარებული წყვილის თავგადასავლის ფაქტებს: ორივე თხზულებაში უშვილო მეფე-დედოფალი შვილად აიყვანენ უახლოესი დიდებულის ახალშობილ ვაჟს. მოგვიანებით, ზუსტად ექვსი წლის შემდეგ, როგორც ვეფხისტყაოსანშია, დედოფალს შეეძინება ქალიშვილი; როცა სრულწლოვანები ხდებიან, ქალი და ვაჟი გახელებული სიყვარულით განიმსჭვალებიან ერთმანეთის მიმართ; დრამატული თავგადასავლების შემდეგ ისინი შეუღლდებიან და ტახტის მემკვიდრეობის საკითხიც გადაწყდება. ფაბულის ძირითადი ფონის იგივეობის გარდა, როგორც მეფე და არა მეფეში, ასევე ფილასტერში არის პრინციპული მსგავსებანი ცალკეულ სიუჟეტურ პასაჟებში, მაგალითად: დედოფლის დაფეხმძიმება ვაჟის შვილად აყვანიდან ზუსტად ხუთი წლის შემდეგ; ახალგაზრდების ჯერ ერთად აღზრდა და შემდეგ ბავშობაშივე ერთმანეთისაგან დაშორება; უფლისწულის დაბნედა, როცა დიდი ხნის უნახავ ასულს პირველად ნახავს; ქალის საქმროდ მეზობელი ქვეყნის ახალგაზრდა მეფის თუ უფლისწულის მოწვევა; შეყვარებული პრინცის მიერ მისი სატრფოს გარდაცვლილად წარმოდგენა და მისი მედიტაცია იმაზე, თუ თვითონაც როგორ წავა იმ ქვეყნად და სხვა. ინგლისელი დრამატურგების ორივე პიესაში ჩანს პრინციპული მიმართებები ვეფხისტყაოსანთან იდეურ–თემატური პრობლემების დასმის, ხასიათების ფორმირების და სიუჟეტის ნიუანსური მიმოხვრის მიმართულებითაც[2].

შექსპირის ციმბელინის ფაბულა, თემატურ–იდეური ქარგა, ბრიტანეთის სამეფო კარის ამბავია: მეფე ციმბელინს ერთადერთ მემკვიდრედ დარჩა ქალიშვილი (იმოჯენი). დედოფალს (იმოჯენის დედინაცვალს) და მეფეს სურთ მისი დაქორწინება დედოფლის ვაჟზე პირველი ქმრისგან. პრინცესა წინააღმდეგია. მას უყვარს სასახლის კარზე მასთან ერთად აღზრდილი, ყოველგვარი ღირსებით შემკული ვაჟი და მასზე ფარულად დაქორწინდება, რასაც ამ უკანასკნელის ქვეყნიდან გაძევება მოჰყვება. სამეფო კარის ინტრიგა გათამაშდება სასახლის გარეთ. ბოლოს კი, ბედნიერად მთავრდება: მეფე ასულის მიერ არჩეულ ქმარს მიიღებს; სამეფოსაც დინასტიური მემკვიდრე უბრუნდება. შექსპირის პიესის თემატურ–პრობლემური და იდეური ქარგა სტრუქტურულად ზუსტად ემთხვევა ვეფხისტყაოსნის ნესტანისა და ტარიელის ამბავს. რუსთაველის პოემა „შექსპირის ციმბელინს აძლევს იდეურ ჩანაფიქრს: სამეფო კარის ინტრიგის პირობებში ტახტის შენარჩუნება დინასტიური მემკვიდრისათვის; პრობლემურ ქარგას: მეფეს ტახტის მემკვიდრედ ერთადერთი ქალიშვილისთვის მეფური წარმომავლობის საქმრო ჰყავს შერჩეული, ქალიშვილი არ ემორჩილება მეფე–დედოფლის გადაწყვეტილებას და სამეფო კარის ქვეშევრდომს ცოლ–ქმრული ერთგულების ფიცით შეეკვრება; სიუჟეტის კომპოზიციურ ხაზს: რომანული ინტრიგა სასახლის კარიდან გამოდის, პრინცესას ჩახლართული თავგადასავლით და მოგზაურობით ვითარდება და სასახლეში გათამაშებული ისტორიის მოთხრობა გამოქვაბულში დამკვიდრებული შეყვარებული ვაჟის გარემოცვაში ხდება; ამბის ბედნიერ დასასრულს: უცხო გარემოში გათამაშებული რომანული ამბის ბედნიერი დასრულება და ტახტის მემკვიდრეთა თავიანთ ქვეყანაში დაბრუნება”[3].

პროფესორ ელგუჯა ხინთიბიძის კვლევის მიხედვით, “ვეფხისტყაოსნის” სიუჟეტის ინგლისის დრამატურგიულ წრეებამდე მისვლის ამბავი უკავშირდება მე-16 საუკუნის დასასრულს ცნობილი ინგლისელი დიპლომატის და მისი დელეგაციის ვიზიტს სპარსეთის შაჰის კარზე, სადაც იმ პერიოდისთვის ერთერთი მნიშვნელოვანი პოლიტიკური თანამდებობა უჭირავს წარმოშობით ქართველ დიდებულს ალავერდი ხანი უნდილაძეს[4].

პროფესორ ელგუჯა ხინთიბიძის ეს თეორია ბოლო წლებში წარდგენილ იქნა ევროპასა და ამერიკაში ჩატარებულ მედიევისტთა მსოფლიო კონგრესებზე, გამოქვეყნებულია მონოგრაფიად ქართულ ენაზე და უახლოეს პერიოდში დაიბეჭდება ამსტერდამში ინგლისურ ენაზე. აღნიშნულ თეორიას მოჰყვა საინტერესო და პოზიტიური გამოხმაურებები უცხოელი კოლეგებისგან.

პროფესორ ე. ხინთიბიძის ბოლოდროინდელი სტატია, რომელიც წინამდებარე ჟურნალში იბეჭდება წარმოადგენს ვეფხისტყაოსნისა და შექსპირის ციმბელინის ერთი სპეციფიკური მხატვრული სახის ურთიერთმიმართების ანალიზს.








                           ვეფხისტყაოსნისეული ნესტანისა და ტარიელის ამბავი სიუჟეტური წყარო გახდა ინგლისის სამეფო თეატრალური დასის დრამატურგებისა XVII საუკუნის პირველ ათეულში, რასაც ადასტურებს არა მხოლოდ ინგლისური პიესების მინიშნებები საქართველოსა და ვეფხისტყაოსანზე, არამედ უხვი და ზუსტი სიუჟეტური პარალელები. კერძოდ, ფრანსის ბომონტისა და ჯონ ფლეტჩერის პიესები ფილასტერი და მეფე და არა მეფე აგებულია ნესტანისა და ტარიელის თავგადასავლის სხვა გარემოში და სხვა პერსონაჟებზე გადააზრებულ სიუჟეტზე; შექსპირის ციმბელინის თემა, იდეა და კომპოზიცია წარმოაჩენს ზუსტ მიმართებას იმავე სიუჟე­ტურ წყაროსთან; ხოლო დიდი დრამატურგის შემოქმე­დების ბოლო პერი­ოდის პიესებში (პერიკლე, ზამთრის ზღაპარი, ქარიშხალი) უხვად ჩანს რემინის­ცენციები ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტური დეტალებისა.

შექსპირის ციმბელინში პარალელები შეინიშნება ვეფხისტყაოსნისეულ იურისპრუ­დენ­ციულ ტერმინოლო­გიის და სასწაულების იშვიათ სახეობებთან და, რაც ძალზე მნიშვნელოვანია, ვეფხისტყაოსნის სპეციფიკურ მხატ­ვრულ სახეებთანაც.

ვეფხისტყაოსნის მხატვრულ სტრუქტურას თავისთა­ვადობას სძენს სპეციფიკური ეპიზოდებიც. ყურადღება მინდა, შევაჩერო ორიოდე მათგანზე, რომლებსაც თავისი ასახვა შექსპირის ციმბელინშიც უპოვია.

ვეფხისტყაოსნის შეყვარებული წყვილი ერთგუ­ლებისა და არდავიწ­ყების ნიშნად ერთმანეთს ძვირფას ნივთებს უძღვნის. ნესტანი თავის სამკლავეს უგზავნის ტარიელს, რაც ამ უკანასკნელის ერთადერთ სანუგეშო მოსაგონებლად რჩება უკაცრიელ ტყე-ღრეში მრავალ­წლიანი მარტოობის დროს: „ესე სამკლავე შეიბი, თუ ჩემი გა-ღა-გვლენოდეს“ (499)[5].

თავის მხრივ ნესტანი სანუკვარ სახსოვრად ატარებს სატრფოსეულ რიდეს და მის ერთ კიდეს, ერთ გადანაჭერს, მრავალი წლის შემდეგ ტარიელს მისი სიცოცხლის დამადასტურებელ უტყუარ ნიშნად უგზავნის: „აჰა, ინიშნე ნიშანი შენეულისა რიდისა! გარდმიკვეთია ალამი, ჩემო, ერთისა კიდისა“ (1309). ასეთივე, და კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი, ფუნქციური დატვირთვა აქვს საყვა­რელი წყვილის მიერ გაცვლილ სახსოვარ ნივთებს ციმბელინში. იმოჯენი პოსტუმუსს ბეჭედს ჩუქნის, ხოლო ეს უკანასკნელი კი სამაჯურს (I, 1). სწორედ ამ სამაჯურს მოჰპარავს იმოჯენს იტალიელი გაიძვერა იაკიმო და პოსტუმუსს იმის დამამტკიცებელ ნიშნად მიუტანს, თითქოს იგი მან მიიღო იმოჯენისგან მასთან გატარებული სასიყვარულო წუთების მოსა­გო­ნებლად (II, 4). როგორც ტარიელი, ასევე პოსტუმუს ლეონატუსი მათთან დაბრუ­ნებულ სატრფოსადმი მიძღვნილ საკუთარ საჩუქარს იცნობენ და რწმუნდებიან, რომ, რაც მოისმინეს, სინამ­დვილეა. უფრო მეტიც: ნესტანმა სატრფოს მის მიერ ნაჩუქარი რიდის გადანაჭერი თავად გაუგზავნა. ციმბელინში კი სიტუაცია სხვაგვარია: საუბარია მეუღლე-სატრფოსეული სამახსოვროს შემთხვე­ვითი საყვარ­ლისთვის ჩუქებაზე. ინგლისურ პიესაში მაინც გამოჩნდა სიუჟეტური წყაროს კვალი. პოსტუმუსი ეკითხება სამაჯურის მომტანს: სამაჯური იმოჯენმა ჩემთან გამოსაგზავნად ხომ არ მოიგ­ლიჯაო (II, 4.105).[6] სატრფოსადმი მიძღვნილი სახსოვარის მყისიერ, უეცარ შეცნობას ფუნქციური დატვირთვა აქვს როგორც ვეფხის­ტყაოსანში, ასევე ციმბელინში. ტარიელს არ ჯერავს მეგობრის, ავთანდილის, ნათქვამი სასიხარულო სიტყვები – „ვცანო ამბავი, შენ რომე გეამებოდა“ (1337). ავთანდილ­მაც არ დააყოვნა – „გამოიღო რიდე, მისცა“ (1339). თავი­სივე სამახსოვრო საჩუქრის ხილვამ ნესტანის პოვნის ამბავში ტარიელი არა მხოლოდ უყოყმანოდ დაარწმუნა, არამედ სიხარულისგან ცნობა დააკარგვინა:

„წიგნი და კიდე რიდისა იცნა და გა-ცა-შალა მან,

პირსა დაიდვა, დაეცა, ვარდმან ფერითა მკრთალამან“ (1340).

შექსპირის პიესის თანახმად, არც პოსტუმუსმა ირწმუნა იაკიმოს ნაამბობი მის ცოლთან გაზიარებული სარეცელის შესახებ, რომელიც დასაბუთებული იყო იმოჯენის საწოლი ოთახის დეტალური აღწერით. მაგრამ როდესაც ცილისმწამებელმა მას იმოჯენის სამაჯური უჩვენა, პოსტუმუსმა ღმერთს შესთხოვა გამაგრება (II, 4. 99): „ძალა მომეც, იუპიტერო! ერთხელ მაჩვენეთ, ერთხელ კიდევ! მე რომ ვაჩუქე, ის არის სწორედ!“[7] ამის შემდეგ მას სხვა საბუთების მოსმენა აღარ სურს. სანაძლეოს წაგებულად თვლის.

ციმბელინის ამ ეპიზოდის ვეფხისტყაოსანთან შესაძ­ლებელ მიმართებაზე მსჯელობისას შემდეგი გარემოებაც უნდა გავითვა­ლისწინოთ. ციმბელინის სიუჟეტის ის მონაკ­ვეთი, რომელიც პოსტუმუსის, იაკიმოსა და იმოჯენის ურთიერ­თობას შეეხება და რომლის არსებითი ნაწილია ზემოთ ნახსენები სამაჯურის ამბავი, შექსპირს აგებული აქვს დეკამერონის საფუძ­ველზე. იტალიური პირველ­წყაროს მიხედვით, მოტყუებული ქმრის დასარ­წმუნებლად მისი მეუღლის ძვირფასი ნივთების ჩვენება საკმარისი არ არის; გადამწყვეტია ქალის მკერდის აღწერილობის მოსმენა. შექსპირი ცვლის ცილისმწამებლის მიერ ჩამოთვლილი არგუმენტების მნიშვნელობას. მსგავსად ვეფხის­ტყა­ოსნისა, აქცენტს სამაჯურზე გადა­იტანს და ქალის მკერდის აღწერას პოსტუმუსის ინტერესის მიღმა ტოვებს. უფრო მეტიც: ჯოვანი ბოკაჩო­სეულ ნოველაში ცილისმწამებლის მიერ ქალის საწოლი ოთახის უჯრიდან მოპარულ ძვირფასეულობას შორის ქმრის მიერ ნაჩუქარი სამახსოვრო ნივთი ნახსენებიც კი არ არის. ამ ამბავს შექსპირი სხვა წყაროდანაც – ინგლისურად გადამუ­შავებული ერთი პიესითაც (Frederyke of Jennen) იცნობს და ციმბელინის ზოგიერთი დეტალი ამ ეპიზოდში პიესისეულ სხვაობებს ემსგავსება. არც ამ სხვაობათა შორის ჩანს ბოროტმოქმედის მიერ სამახსოვრო სამაჯურის მოპარვა.[8] შექსპიროლოგიურ ლიტერა­ტუ­რა­ში ცოლისგან მოპარული ნივთებით ქმრის დაეჭვიანების სხვა მოთხრობებზეცაა ყურადღება მიქცე­ული (Westward for Smelts და The Unfortunate Traveller) და ზოგიერთი დეტალი ციმბელინის ამ ეპიზოდის მნიშვნე­ლო­ვან ანალოგადაა მიჩნეული.[9] მაგრამ არც მათში ჩანს ყურად­ღების გამახ­ვილება ცოლ-ქმარს შორის სამახ­სოვრო ნივთების გაცვლაზე და შემდეგ ამ სამახსოვროზე აქცენტირება.

ციმბელინში სამახსოვრო სამკაულების გაცვლა და პიესის ამ მონაკვეთში მათი პრინციპული დატვირთვა შექსპირისეული დანართია. აქაც სიუჟეტური წყაროს, ვეფხისტყაოსნის, კვალი აშკარად ჩანს.

ამ ორ თხზულებას შორის ერთ მნიშვნელოვან პარალელს განსაკუთრებული ყურადღება მინდა მივაქ­ციო. რუსთველოლოგიურ ლიტერატურაში მრავალ­გზისი განხილვის საგანია სიუჟეტის ერთ ძალზე მნიშვნელოვან ეპიზოდში, ნესტანისა და ტარიელის მიერ სასიძოს მოკვლის გადაწყვეტის ეპიზოდში, ნახსენები მართლმსა­ჯულების თავისებური სახეობა „მართალი სამართალი“ და სას­წაულის იშვიათი ფორმა „ხმელი ხის განედლება“.[10] ნესტანი ურჩევს ტარიელს: „რა მოვიდეს, სიძე მოჰკალ, მისთა სპათა აუწყვეტლად. ქმნა მართლისა სამართლისა ხესა შეიქმს ხმელსა ნედლად“ (545). შექსპირის პიესის უკანასკნელ სცენაში მისანი კითხულობს წინას­წარმეტ­ყველების ტექსტს, რომელშიც ხმელი ხის განედ­ლე­ბა­ზეა საუბარი (V, 5. 437-440): „ოდეს დიდებული კედრის გადაბე­ლილი ტოტები, მრავალი წლის მანძილზე უსიცოც­ხლონი რომ ჩანდნენ, ისევ ახალი ყლორტებით შეიმოსებიან და ბებერი ხის ტანზე ზრდას დაიწყებენ, მაშინ დასრულ­დება პოსტუმუსის ძნელბედობანი“.[11]

იმასაც უნდა მიექცეს ყურადღება, რომ ამავე სცენაში შორეულ პარალელს პოულობს რუსთველისეული „მართალი სამართალი“. შექსპირი ახსენებს დიდებულის (მიერ) გასამართლებას (თუ დიდე­ბულ გასამართლებას) (Nobly doomed/’d). პოსტუმუსს, რომელმაც გაიძვერა იაკიმო შეიწყალა, მეფე ციმბელინი შემდეგი სიტყვებით მიმართავს (V, 5. 421): “დიდებული გასამართლებით გვაძლევ მაგა­ლითს“.[12] ვფიქრობ, რომ ციმბელინის ამ სცენაში ნესტანისა და ტარიელის თავგადასავლის ძალზე მნიშვნელოვანი ეპიზოდის ორი სპეციფიკური ფაქტის (სასწაულის და გასამართლების ანუ სამარ­თლის ქმნის თავისებური ფორმის) რემინისცენციაა. ამ დასკვნას შემდეგი გარემო­ებანი განაპირობებს: სასწაულის თავისე­ბური სახეობა - ხმელი ხის განედლება გვხვდება ბიბლიაშიც, ზეპირსიტ­ყვი­ე­რებაშიც, სასულიერო მწერლო­ბაშიც, მაგრამ შექსპირის თხზულებებში იგი პოპულა­რუ­ლი არაა. ციმბელინში იგი წინა სცენაშიც (V, 4) გვხვდება, ისევ პოსტუმუსის ჩვენების სცენაში. Nobly doomed – დიდებული გასამართლება (ან დიდებულის მიერ გასამარ­თლება), რომელიც თავისი მნიშვნელობით დიდე­ბულ სამართალზე ან გასამართლების სპეციფიკურ ფორ­მაზე შეიძლება მიუთითებდეს (და ამდენად რუს­თვე­ლის „მართალ სამარ­თალს“ შეესატყვი­სე­ბოდეს), შექსპირის პიესებ­ში სხვაგან არ დასტურდება. შექსპირის თხზულე­ბათა ამ ორი უნიკა­ლური ფაქტის ერთ სცენაში მოხსენიება ეჭვს ბადებს, რომ იგი უნდა მივიჩნიოთ ნესტანისა და ტარიელის რომანის ერთ უმნიშვნე­ლოვანეს ეპიზოდში ორივე მსგავსი ტერმი­ნის თუ მოვლენის ერთ სტროფ­ში მოხსენიების რემინის­ცენციად.

ვეფხისტყაოსნისა და ციმბელინის ამ რამდენიმე ეპიზოდური პარალელის მსგავსება, არაა გამორიცხული, რომ შემთხვევითი იყოს, მაგრამ იმის ფონზე, რომ ისინი ციმბელინის დამოკი­დებულება ნესტანისა და ტარიელის ამბავზე მტკიცდება როგორც სიუჟეტის უშუალო იდეურ-თემატური და სტრუქტურული მიმარ­თებით, ასევე ბომონ­ტი­სა და ფლეტჩერის ფილასტერთან ერთად საერთო პარალელებით ვეფხისტყაოსანთან, შესაძლე­ბე­ლია (უფრო ზუსტად: არაა გამორიც­ხული), რომ ციმბელინის ვეფხის­ტყაოსანთან გამოვლენილი კავშირით იქნას ახსნი­ლი. ამ თვალსაზრისს პრინციპულად განამტკი­ცებს ის გარემოება, რომ ციმბელინში ჩანს რუსთველის პოემის ერთი სპეციფიკური მხატვრული სახის გადატანაც.

ვეფხისტყაოსნის ერთი საუკეთესო ქვეთავია ნესტა­ნის წერილი საყვარლისადმი ქაჯეთის ციხიდან მოწე­რილი. სასოწარკვეთილი ქალი ამგვარად იწყებს წერილს:

„ჰე ჩემო, ესე უსტარი არს ჩემგან მონაღვაწები,

ტანი კალმად მაქვს, კალამი - ნავღელსა ამონაწები“.

(1292)

ნაღველში ჩანაწები კალმით სატრფოსადმი მიწერი­ლი წერილი იშვიათი მხატვრული სახეა, როგორც ვეფხის­ტყა­ოსანში, ასევე საზოგადოდ ძველ ქართულ ლიტერა­ტურაში.

ეს მხატვრული სახე ვეფხისტყაოსნისეული სპეცი­ფი­კით გვხვდება შექსპირის ციმბელინში. (მიჩნეუ­ლია, რომ პიესა დაწერილი უნდა იყოს არა უგვიანეს 1610 წლისა). პიესის პროტაგონისტი ვაჟი თავის სატრფოს მეფის ერთადერთ მემკვიდრე ქალს განშო­რებისას სთხოვს წერილები მოსწეროს და თუნდაც ნაღველის მელნით იყოს ნაწერი, იგი მას თვალებით შესვამს. სიტყვა-სიტყვით: „ჩემი თვალებით შევსვამ სიტყვებს, რომლებსაც შენ გამომიგ­ზავნი, თუნდაც მელანი ნაღველით ნაკეთები იყოს“ („And with mine eyes I’ll drink the words you send, though ink be made of gall” – Cymbeline, I.1. 100-1).

ინგლისური სიტყვის - gall (ნაღველი) უმთავრესი მნიშვნე­ლობაა როგორც ნაღველი (სითხე ან ნაღვლის ბუშტი), ასევე მისი დამახასიათებელი ნიშანი - სიმწარე. განასხვავებენ ცხოველურ ნაღველს და მცენარეულ ნაღველს (ხის ქერქის გადაგვარებულ წამონაზარდში ჩამდგარ სითხეს). ზოგჯერ gall-ს უწოდებდნენ მუხის ქერქისგან დამზადებულ სითხეს, რომელსაც ტიპოგრა­ფი­აში მელნად იყენებდნენ.

მხატვრული სახე - „ნაღვლის მელანი“ შექსპირის შემოქმედების ადრინდელი პერიოდების პიესებსა და სონეტებში არ დასტურდება. ამგვარი დასკვნა ემყარება არა მხოლოდ ჩვენს (ჩემი და ჩემი კოლეგების) დაკვირ­ვებას, არამედ იმას, რომ ციმბელინის კომენტა­ტორები შექსპირის მემკვიდრეობაში ამ პასაჟის პარალელ­ზე არ მიუთითებენ. ეს გარემოება განსაკუთ­რებით კატეგო­რიული იმიტომაა, რომ პიესის გამომცემ­ლები ამ პასაჟის „ნაღველს“ (gall), განმარ­ტავენ, უკვირ­დებიან სხვადასხვა თვალსაზრისით. ჰოვარდ ფურნესის ცნობილ გამოცემაში („ფილადელფია“ 1913), ძველ კომენტა­ტო­რებზე დაყრდნო­ბით, განმარ­ტებულია, რომ შექსპირი ამ შემთხვევაში არ განასხვავებს (ანუ ათანაბრებს) ცხოველურ და მცენარეულ ნაღველს (ეს უკანსაკნელი უფრო მეტი სიმწარით გამოირჩევა). ჯონ პიჩერის 2005 წლის პუბლიკაციაში („Penguin Books”) შექსპირისეული ნაღველის მელანი განმარ­ტებულია მწარე მელნად. როჯერ ვარენის გამოცემა (ოქსფორდი, 1998) მუხის მწარე სითხეზე (gall) მიუთითებს და შენიშნავს, რომ გავრცელებული ფრაზაა და იმოწმებს 1611 წლის ტექსტი­დან ფრაზას ნაღველით თრობაზე მითითებით. ეს თარიღი კი შექსპირის მიერ ამ მხატ­ვრული სახის გააქტი­უ­რების შემდგომ პერიოდზე მიანიშნებს.

შექსპირიც ხშირად ახსენებს ნაღველს (gall) უპირა­ტესად სიმწარის მნიშვნელობით. მაგრამ ნაღველი მელანთან კავშირში შექსპირის პიესებში ქრონოლო­გი­ურად პირველად გვხვდება მეთორმეტე ღამეში (3.2): „Let there be gall enough in the ink” („დაე, იყოს საკმარისი ნაღველი მელანში“).

მიჩნეულია, რომ მეთორმეტე ღამე დაწერილია არა უადრეს 1600-1601 წლებისა. ეს კი სწორედ ის დროა, როცა, ჩემი ვარაუდით, ვეფხისტყაოსნისეული ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის ამბავი ინგლისის ინტელექ­ტუ­ალურ წრეებში უნდა შესულიყო. (XVI საუკუნის დასას­რულს ინგლისელ მოგზაურთა დიდი დელეგაცია ცნობილი დიპლომატის ანტონი შერლის მეთაურობით სპარსეთის შაჰის კარზე დიდხანს ჩერდება. ანტონი შერლის, რომელსაც მჭიდრო ნათესაური და საქმიანი ურთიერთობა აქვს სამეფო კარის თეატრალურ დასთან დაახლოვებულ ინგლისელ გრაფებთან, შაჰის კარზე მასპინძლობას და დახმარებას უწევს შაჰის მთავარი მრჩეველი და დიდი ბეგლარბეგი, ეროვნებით ქართველი და ქართულ სამყაროსთან მჭიდროდ დაკავშირებული, მწიგნობრობის მფარველი და თავად მწიგნობარი, ალავერდი ხანი უნდილაძე. ჩემი აზრით, მათი ურთიერთობით ხდება ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტის გადატანა ინგლისში). დადას­ტუ­რებულია, რომ შერლის ექსპედიციის ამბებს შექსპირი იცნობს და იმოწმებს XVII საუკუნის დასაწყისში, ამ ექსპედიციის მონაწილეთა ინგლისში გაგზავნილი ინფორმაციიდან. ოტელოს ფინალურ სცენაში თვითმკვლე­ლობის წინ ვენეციელი მავრი იხსენებს ალეპოში ვინმე ოსმალოს მიერ ვენეც­იელის ცემისა და მისი ქვეყნის (ვენეციის) ლანძღვის შემთხვევას. გამოვლენილია, რომ ცნობა ამ ფაქტზე იკითხება ანტონი შერლის ერთი თანმხლების ჯონ მანვარინგის ანგარიშში, რომელიც ლონდონის საზოგადო­ებისათვის XVII საუკუნის დასაწყის­ში იყო ცნობილი. უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სწორედ შექსპირის მეთორმეტე ღამეშია ნახსენები შაჰის მიერ დანიშნული პენსია (II, 5), რომელიც უშუალოდ იმ გასამრჯელოზე მიგვანიშნებს, შაჰ აბასმა თავის ელჩად ევროპაში განწესებულ ანტონი შერლის რომ დაუნიშნა.

ამგვარად, სავარაუდოა, რომ ვეფხისტყაოსნისეული ნესტანისა და ტარიელის თავგადასავალი, რომლის მიხედვითაცაა შექმნილი ბომონტისა და ფლეტჩერის მეფე და არა მეფე და ფილასტერი XVII საუკუნის პირველი ათეულის ბოლოს და რომელიც უმთავრესი სიუჟეტური წყაროა შექსპირის ციმბელინის, ინგლისურ დრამატურგთა წრისათვის, კერძოდ შექსპირისათვის ამ საუკუნის დასაწყი­სიდანვე უნდა იყოს ცნობილი.

ამჯერად იმაზე მინდა გავამახვილო ყურადღება, რომ ეს მხატვრული სახე - უცხოეთში გადახვეწილი სატრფო­სად­მი შეყვარებული ქალის მწუხარების და სევდის გამოხატვა წერილით, რომელიც მეტაფორულად ნაღველის მელნით დაწერილადაა სახელდებული, ზუსტი აზრობ­რივი ნიუანსებითაა გადატანილი შექსპირის ციმბელინში: შეყვა­რე­ბული ქალის წერილი, უცხოეთში გადახვეწილი სატ­რფო­სადმი მიწერილი, ნაღველში ამოწებული კალმით//ნაღ­­ველის მელნით.

როგორც ჩანს, შექსპირი ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის ამბავს მხოლოდ სიუჟეტური მონახაზით არ იცნობს. ციმბელინში ჩანს ვეფხისტყაოსნის ამ ძირითადი ამბის მხატვრული არსისა და სახეობრივი სისტემის შემოქ­მედებითი აღქმა. რაც დასტურდება, არა მხოლოდ სპეციფი­კური იურისპრუდენციული ცნებების და სასწაულების სახე­ო­ბების დამოწმებით, არამედ ვეფხის­ტყაოს­ნიდან ციმბე­ლინში სპეციფიკური მხატვრული სახე­ების ტრან­სფორ­მირებით.



[1]E. Khintibidze, Rustaveli’s The Man in the Panther Skin and European Literature. London: Bennett&Bloom.



[2] ე. ხინთიბიძე, ”ვეფხისტყაოსანი” - შექსპირისლიტერატურულიწყარო. ”ქართველოლოგი” #19. თბილისი: ქართველოლოგი, გვ. 79-81.

[3]ე. ხინთიბიძე,რუსთაველის ”ვეფხისტყაოსანი” დაშექსპირის ”ციმბელინი”. ”ქართველოლოგი” #20. თბილისი: ქართველოლოგი, გვ.16-17.

[4]ე. ხინთიბიძე,რუსთაველის ”ვეფხისტყაოსანი” – კულტურულიხიდიაღმოსავლეთიდანდასავლეთისკენდასეფიანთაირანისქართველები. ”ქართველოლოგი” #16. თბილისი: ქართველოლოგი, გვ. 55-81.

[5]ვეფხისტყაოსნის ტექსტი დამოწმებულია 1966 წლის ხელნაწერთა ვარიანტებიანი გამოცემით: შოთა რუსთაველი, ვეფხისტყაოსანი (ა. შანიძისა და ა. ბარამიძის გამოცემა), თბ. 1966

[6] “Posthumus: May be she plucked it off to send it me” (Shakespeare William, Cymbeline, Edited By John Pitcher, Penguin Books, 2005, p. 46). შეადარექართული თარგმანი: „ლეონტუსი: იქნებ ჩემთან გამოგატანათ? (შექსპირი უილიამ, პერიკლე, მეფე ტვიროსისა, ციმბელინი. თამარ ერისთავის თარგმანი. „პალიტრა L“, თბ. 2013, გვ. 198).

[7] “Posthumus: Jove! Once more let me behold it. Is it that which I left with her?..” (Shakespeare William, Cymbeline… p. 46)

[8] Muir K., The Sources of Shakespeare’s Plays…, p. 264.

[9] Forsyth J., Introduction. Ed. Cymbeline: <http://internetshakespeare.uvic.ca/Annex/Texts/Cym/intro/GenIntro/default/> accessed 12.07.2016.

[10] ხინთიბიძე ე., ვეფხისტყაოსნის იდეურ–მსოფლმხედ­ველო­ბითი..., გვ. 439–473.

[11] “… when from a stately cedar shall be lopped branches which, being dead many years, shall after revive, be jointed to the old stock, and freshly grow; then shall Posthumus end his miseries…” (Shakespeare William, Cymbeline. Edited by John Pitcher. “Penguin Books”, 2005, p. 127).

[12] “Nobly doomed (doom’d - პირველი ფოლიო - ე.ხ)! We’ll learn our freeness of a son-in-law” (Shakespeare William, Cymbeline..., p. 126).