ერიხ ფრომი - რწმენა, როგორც ხასიათის თვისება (თარგმანი - ნუგზარ კუჭუხიძე)

  თარგმანი ნუგზარ კუჭუხიძისა

,,რწმენა მდგომარეობს სულის მოსაზრებათა
აღიარებაში; ურწმუნოება – მათ უარყოფაში", - ემერსონი.

რწმენა არ წარმოადგენს ერთ–ერთ იმ ცნებათაგანს, რომლებიც ჩვენი დროის ინტელექტუალური კლიმატის შესაბამისი იყოს. რწმენა ჩვეულებრივ ასოცირებულია ღმერთთან, რელიგიურ მოძღვრებებთან და აღიქმება, როგორც რაღაც შეუთავსებლად,  – რაციონალურ და მეცნიერულ აზროვნებასთან. უკანასკნელი, მიღებულია, მიკუთვნებულ იქნას ფაქტების სფეროს, გამოყოფილს რაღაც სფეროსაგან, რომელიც მდეობარეობს ფაქტების იქით, სადაც ადგილი არა აქვს მეცნიერულ აზროვნებას და განაგებს რწმენა. მრავალთაგანს ამგვარი დაყოფა უსაფუძვლოდ მიაჩნია. თუკი რწმენის შეთანხმება შეუძლებელია რაციონალურ აზროვნებასთან, მაშინ იგი უნდა უარვყოთ, როგორც კულტურის წინა სტადიების არაქრონიკული გადმონაშთი და შევცვალოთ მეცნიერებით, რომელსაც საქმე აქვს ფაქტებსა და თეორიებთან და რომელთა ინტელექტუალური გაგება და შემოწმება ხელმისაწვდომია.
რწმენისადმი თანამედროვე დამოკიდებულება ჩამოყალიბდა ეკლესიის ავტორიტეტსა და მის მიერ ყოველგვარ აზროვნებაზე კონტროლის მიჩემებასთან ხანგრძლივად გაჭიანურებული ბრძოლის შედეგად. ამგვარად რწმენისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულება აღმოჩნდა გონების ჭეშმარიტ პროგრესთან დაკავშირებული. მაგრამ სკეპტიციზმის ამ კონსტრუქციულ როლს აქვს აგრეთვე უკუ მხარე, რომელსაც უყურადღებოდ ტოვებდნენ.
თანამედროვე ადამიანის ხასიათის არსსა და დღევანდელ სოციალურ სიტუაციაში ჩაწვდომას მივყავართ იმის გაცნობიერებამდე, რომ რწმენის საყოველთაო უქონლობა ამიერიდან არ წარმოადგენს იმგვარ პროგრესულ მოვლენას, როგორიც ის იყო წინა თაობებისათვის. მაშინ ბრძოლა რწმენის წინააღმდეგ იყო ბრძოლა სულიერი ბორკილებისაგან განთავისუფლებისათვის; იგი იყო ბრძოლა ირაციონალური რწმენის წინააღმდეგ, ის იყო ადამიანის გონებისა და თავისუფლების, თანასწორობისა და ძმობის პრინციპებზე სოციალური წესრიგის დამყარების მისი უნარებისადმი რწმენა. დღესდღეობით რწმენის უქონლობა წარმოადეგნს ღრმა შფოთვისა და სასოწარკვეთილების გამოხატულებას. ოდესღაც სკეპტიციზმი და რაციონალიზმი იყო აზრის განვითარების პროგრესული ფაქტორები; ახლა კი ისინი იქცნენ რელატივიზმისა და დაურწმუნებლობის რაციონალიზაციებად. რწმენა იმისა, რომ სულ უფრო მეტი ფაქტების მოგროვება უსათუოდ მიგვიყვანს ჭეშმარიტების შემეცნებასთან, - იქცა ცრუ რწმენად. გარკვეულ წრეებში თვით ჭეშმარიტებას მიიჩნევენ მეტაფიზიკურ ცნებად, ხოლო მეცნიერება დაჰყავთ ინფორმაციის დაგროვების დანიშნულებამდე.  მოჩვენებითი რაციონალური დარწმუნებლობის ფარდის მიღმა არსებობს ღრმა დაურწმუნებლობა, რომელიც ადამიანებს აიძულებს მზადყოფნით მიიღონ თავს მოხვეული ყოველგვარი ფილოსოფია ან კომპრომისზე წავიდნენ მასთან. შეუძლია ადამიანს რწმენის გარეშე ცხოვრება? ძუძუთა ბავშვს „არ უნდა წამდეს დედის მკერდის“? ჩვენ ყველას არ უნდა გვჯეროდეს ჩვენი ახლობლების, მათი ვინც ჩვენ გვიყვარს და საკუთარი თავის? შეგვიძლია კი ჩვენი ცხოვრების ნორმათა სისწორეში რწმენის გარეშე ცხოვრება? არა, რწმენის გარეშე ადამიანი ხდება უნაყოფო, უმწეო და შიშით აღვსილი.
ამგვარად, ნუთუ ბრძოლა რწმენის წინააღმდეგ იყო ფუჭი, ხოლო გონების მიღწევები – უშედეგო?  უნდა დავუბრუნდეთ კი რელიგიას თუ გავწიროთ თავი რწმენის გარეშე ცხოვრებისათვის? აუცილებელია კი რწმენის საგანი იყოს რწმენა ღმერთისა და რელიგიური მოძღვრებისადმი? ნამდვილად ასე მჭიდროდაა დაკავშირებული რწმენა რელიგიასთან, რომ უნდა გაიზიაროს მისი ბედი? ნამდვილად ეწინააღმდეგება კი რწმენა რაციონალურ აზროვნებას და შეუფერებელია მისთვის? შევეცდები ვაჩვენოთ თუ როგორ შეიძლება ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა, ვაღიაროთ რწმენა პიროვნების მთავარ განწყობად, ხასიათის თვისებად, რომელიც გამსჭვალავს ადამიანის ყველა განცდას, ხელს უწყობს ადამიანს ილუზიების გარეშე სინამდვილის აღქმაში და მაინც იცხოვროს თავისი რწმენის მიხედვით. ძნელია რწმენის გააზრება რაღაც უმაღლესის რწმენის გარეშე, როგორც შინაგანი განწყობის, სადაც პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს თვით მას და არა მის საგანს. აქ მართებულია გავიხსენოთ, რომ ტერმინი „რწმენა“, როგორც ის გამოყენებულია ძველ აღთქმაში – „ემუნა“, ნიშნავს „მდგრადობას“ და ამგვარად მეტწილად აღნიშნავს ადამიანური აღქმის განსაზღვრულ ხარისხს, ხასიათის თვისებას, ვიდრე რაიმესადმი რწმენის სისავსეს.
ამ პრობლემის გაგებისათვის სასარგებლო იქნება თავდაპირველად განხილულ იქნას დაეჭვების პრობლემა. დაეჭვება ასევე  ჩვეულებრივ ესმით, როგორც დაურწმუნებლობა ან გონებადაბნეულობა ამა თუ იმ შეთავაზების, იდეისა ან ადამიანის თაობაზე, მაგრამ დაეჭვება ასევე შესაძლოა განისაზღვროს, როგორც განწყობა, რომელიც გამსჭვალავს ადამიანის მთელ პიროვნებას, ხოლო თუ რომელ საგანზე აქვს ადამიანს გადატანილი თავისი დაეჭვება – ეს მეორეხარისხოვანი საქმეა.  რომ გავიგოთ დაეჭვების ფენომენი, საჭიროა ერთმანეთისაგან გავმიჯნოთ რაციონალური და ირაციონალური დაეჭვება.
ირაციონალური დაეჭვება წარმოადგენს არა ინტელექტუალურ რეაქციას არც მთლად თუ სწორ ან პირდაპირ მცდარ ვარაუდზე, არამედ უფრო იმგვარ დაეჭვებას, რომელიც აფერადებს ადამიანის ემოციურ და ინტელექტუალურ ცხოვრებას. მისთვის ცხოვრების არც ერთ სფეროში არ არსებობს დამარწმუნებელი თვისების მქონე რამ; ყოველივე – საეჭვოა, არაფერი არ არის განსაზღვრული.
ირაციონალური დაეჭვების ყველაზე უფრო უკიდურესი ფორმაა – აკვიატებული ნევროტიკული დაეჭვება. მისით შეპყრობილი ადამიანი იძულებულია დაეჭვდეს ყველაფერში, რაზედაც ის ფიქრობს, ან განიცდიდეს ყველაფერში დაბნეულობას, რასაც არ უნდა აკეთებდეს იგი. დაეჭვება ხშირად მონაწილეობს ცხოვრების ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან საკითხებსა და გადაწყვეტილებებში. იგი ხშირად ერევა უმნიშვნელოვანეს საკითხებშიც, მსგავსად იმისა – როგორი კოსტუმი ჩავიცვა და წავიდე თუ არა საღამოზე. დამოუკიდებლად იმისა, თუ როგორია დაეჭვების საგანი, უმნიშვნელო თუ მნიშვნელოვანი, თვით ირაციონალური დაეჭვება მტანჯველი და ძალის წამრთმევია.
აკვიატებულ დაეჭვებათა მექანიზმის ფსიქოანალიტიკური კვლევა გვიჩვენებს, რომ ისინი წარმოადგენს არაცნობიერი ემოციური კონფლიქტის რაციონალიზირებულ გამოხატულებას, წარმოშობილს პიროვნების მთლიანობის უქონლობის გამო და უღონობისა და უმწეობის ღრმა გრძნობის შედეგს. მხოლოდ დაეჭვების სათავეების გაგების შემდეგ არის შესაძლებელი უღონობის შინაგანი შეგრძნებით ნაშობი, ნების დამბლის გადალახვა. თუკი ასეთი გაცნობიერება არ ხდება, შეირჩევა შემცვლელი გადაწყვეტილებები, რომლებიც თუმც კი არადამაკმაყოფილებელია, მაგრამ მაინც იწყება დაეჭვების მტანჯველი გამოვლინებების დასრულება. ერთ–ერთი ასეთი შემცვლელის სამსახურს სწევს აკვიატებული საქმიანობა, რომელშიც ადამიანი ჰპოვებს დროებით შვებას. ასეთ სამსახურს სწევს აგრეთვე რაიმე „რწმენის“ მიღება, რომელშიც ადამიანი, თითქოსდა, ძირავს საკუთარ თავს თავის ეჭვებთან ერთად.
მაგრამ თანამედროვე დაეჭვებისათვის ტიპიურია არა ზემოთ აღწერილი მისი აქტიური ფორმა, არამედ უფრო განწყობა გულგრილობაზე, როდესაც ყველაფერი შესაძლებელია და არ არის არანაირი განსაზღვრულობა. სულ უფრო ბევრი ადამიანი თავს გრძნობს ყველაფერში დაბნეულად, – მუშაობაში, პოლიტიკაში, მორალში და რაც ყველაზე უფრო უარესია, ამ დაბნეულობას მიიჩნევენ გონების ნორმალურ მდგომარეობად. ისინი თავს გრძნობენ მოწყვეტილად, თავგზააბნეულად, უძლურად; ისინი თავიანთ ცხოვრებას აღიქვამენ არა საკუთარი შეხედულებების, ემოციებისა და შეგრძნებების თვალსაზრისით, არამედ იმ განცდების თვალსაზრისით, რომელიც მათ შთააგონეს. თუმცა ამ ავტომატ–ადამიანებს გაუქრათ აქტიური დაეჭვება, მაგრამ მისი ადგილი დაიკავა გულგრილობამ და რელატივიზმმა.
ირაციონალური დაეჭვების საპირისპიროდ რაციონალური დაეჭვება კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს მდგომარეობას, რომლის სისწორე დამოკიდებულია ავტორიტეტისადმი რწმენაში და არა ადამიანის საკუთარ გამოცდილებაზე. ასეთი  დაეჭვება მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებს პიროვნების განვითარებაში. ბავშვი თავის ყველა იდეას იღებს მშობლებისგან, რომელთა ავტორიტეტიც ეჭვგარეშეა. მათი ავტორიტეტისაგან დახსნის პროცესში,  ანვითარებს რა საკუთარ მე–ს, იგი იძენს კრიტიკულობას. ბავშვი ზრდასთან ერთად იწყებს ლეგენდებში დაეჭვებას, რომელთაც ადრე იგი ეჭვქვეშ არ აყენებდა  და კრიტიკული უნარების ზრდა ხდება პირდაპირპროპორციული მშობლების ავტორიტეტისაგან დამოუკიდებლობასა და ზრდასთან ერთად.
ისტორიულად რაციონალური დაეჭვება წარმოადგენს თანამედროვე აზროვნების ერთ–ერთ მთავარ მამოძრავებელ ძალას და მან მისცა, როგორც თანამედროვე ფილოსოფიას, ასევე მეცნიერებასაც მეტად ნაყოფიერი იმპულსი. აქ ისევე, როგორც პიროვნების განვითარებაში, რაციონალური დაეჭვების გაღრმავების ხარისხი დაკავშირებული იყო ავტორიტეტთან, ეკლესიის ავტორიტეტისა და სახელმწიფოსგან თავისუფლების ხარისხთან.
რწმენასთან დაკავშირებით მინდოდა გამეტარებია ისეთივე გამიჯვნა, როგორც დაეჭვებასთან მოვახდინეთ: გამიჯვნა რაციონალური და ირაციონალური რწმენის. ირაციონალურ რწმენაში მე მესმის რწმენა ადამიანისადმი, იდეისა ან სიმბოლოებისადმი, რომელიც სათავეს იღებს არა საკუთარი აზროვნების გამოცდილების და ადამიანის გრძნობებისაგან, არამედ ირაციონალური ავტორიტეტისა და ემოციური დაქვემდებარების საფუძვლისაგან.
სანამ წინ წავიწევდეთ, ჩვენ უნდა გავარკვიოთ ამ დაქვემდებარების კავშირი ინტელექტუალურ და ემოციურ პროცესებთან. სავსებით ცხადია, რომ ადამიანი, რომელმაც უარი თქვა თავის შინაგან დამოუკიდებლობაზე და დაექვემდებარა ავტორიტეტს, მიდრეკილია თავისი საკუთარი აღქმა შეცვალოს ავტორიტეტულით. ყველაზე შთამბეჭდავი მაგალითი შეიძლება მოვიძიოთ ჰიპნოზის სიტუაციაში, სადაც ადამიანი თავის თავს დაუმორჩილებს სხვა ადამიანის ავტორიტეტის ძალაუფლებას და ჰიპნოზური ძილის მდგომარეობაში მზადაა იფიქროს და შეიგრძნოს ის, რასაც ჰიპნოზიორი „უბრძანებს მას“. თვით ჰიპნოზური ძილისაგან გამოღვიძების შემდეგაც იგი გაჰყვება შთაგონებებს, რომელიც მიიღო ჰიპნოზიორისაგან, თუმცა იგი, ამასთანავე, ფიქრობს, რომ მიჰყვება საკუთარ განსჯასა და თავის ინიციატივას. თუკი, მაგალითად, ჰიპნოზიორმა მას შთააგონა, რომ განსაზღვრული დროის მომენტში ის იგრძნობს სიცივეს და უნდა ჩაიცვას პალტო, ჰიპნოზის შემდგომ სიტუაციაშიც ადამიანი შეიგრძნობს იმას, რაც მას შთააგონეს და მოიქცევა შესაბამისად და იქნება დარწმუნებული, რომ მისი გრძნობა და მოქმედება დაფუძნებულია რეალურობაზე და სათავეს იღებს მისი საკუთარი მრწამსისა და ნებისაგან.
თუმცა ჰიპნოზის სიტუაცია არის ყველაზე უფრო დამაჯერებელი მაგალითი ავტორიტეტისადმი დაქვემდებარებისა და სააზროვნო პროცესებს შორის ურთიერთკავშირის დემონსტრირებისათვის, ასევე არსებობს მრავალი სრულიად ბანალური სიტუაციები, რომლებიც ამჟღავნებენ იმავე მექანიზმს. ნახევრად ჰინოზური სიტუაციის მაგალითი იძლევა ადამიანის რეაქციას ლიდერზე, რომელიც ფლობს შთაგონების ძლიერ უნარს. აქ, ასევე, მისი იდეების უსიტყვო აღიარება განპირობებულია არა მსმენელთა რწმენით, დაფუძნებული მათ საკუთარ ფიქრებსა ან მათთვის წარდგენილი იდეების კრიტიკულ შეფასებაზე, არამედ ორატორზე ემოციური დაქვემდებარებით. ამგვარ სიტუაციაში ადამიანები შეპყრობილნი არიან ილუზიით, რომ ისინი ეთანხმებიან ორატორის მიერ შთაგონებულ იდეებს და რომ მათ მოსწონთ ეს იდეები გონების პოზიციიდან. მათ ჰგონიათ, რომ ისინი აღიარებენ ორატორს იმიტომ, რომ ეთანხმებიან მის იდეებს. სინამდვილეში კი ყველაფერი პირიქითაა: ისინი აღიარებენ მის იდეებს იმიტომ, რომ დაქვემდებარებულნი არიან მის ავტორიტეტზე, როგორც ნახევრად ჰიპნოზურ მდგომარეობაში ყოფნისას. ჰიტლერმა სწორად ახსნა ეს პროცესი თავის მსჯელობაში პროპაგანდისტული მიტინგების ღამით ჩატარების მიზანშეწონილობის შესახებ. იგი ამბობდა, რომ „უმაღლესი ორატორული ტალანტი მოციქულური ბუნების ძალის შემწე, ახლა (ღამით) იოლად მიაღწევს გამარჯვებას ადამიანებზე ახალი ნებით, რომლებმაც თავად თავის მხრივ ყველაზე უფრო ბუნებრივი სახით განიცადეს თავის წინააღმდეგობის ძალთა დასუსტება, ვიდრე ადამიანებზე, რომლებიც ჯერ კიდევ სრულად აკონტროლებენ თავის ენერგიას და თავის ნებისყოფას.“
ირაციონალური რწმენისათვის გამოთქმა „credo gui absurdum est” – „მწამს, ვინაიდან აბსურდულია“[1] – ფსიქოლოგიურად სავსებით მართებულია. თუკი ვინმე ჟღერად გონივრულ განცხადებას გააკეთებს, ის ამით აკეთებს იმას, რაც,  პრინციპში, ყველას შეუძლია, მაგრამ თუკი ის გაბედავს განაცხადოს გონებრივი თვალსაზრისით აბსურდული, თავის ამ ფაქტით ის დემონსტრირებს, რომ გავიდა ჯანსაღი აზრის საზღვრებიდან და ე.ი. ფლობს მაგიურ ძალას, რომელიც მას საშუალო დონის ადამიანზე მაღლა აყენებს.
ირაციონალური რწმენის მრავალ ისტორიულ მაგალითს შორის, ალბათ ბიბლიური თხრობა ებრაელთა ეგვიპტური ტყვეობიდან გათავისუფლების შესახებ წარმოადგენს რწმენის პრობლემის ერთ–ერთ ყველაზე შესანიშნავ განმარტებას. თხრობის მთელ მანძილზე ებრაელები წარმოდგენილია, როგორც ერი, თუმცა მონობისაგან ტანჯულნი, მაგრამ ისინი არ იღებენ გადაწყვეტილებას აჯანყების დაწყებისათვის და არ სურთ დაჰკარგონ ის უსაფრთხოება, რომელიც მათ აქვთ მონურ მდგომარეობაში. მათ ესმით მხოლოდ ძალის ენა, რომლისაც ეშინიათ, მაგრამ რომლის მორჩილნიც არიან. მოსე, რომელიც უარს ამბობს ღვთის ბრძანებაზე, თავი გამოაცხადოს ღმერთის დესპანად, ამბობს, ებრაელები არ ირწმუნებენ ღმერთს, რომლის სახელიც კი არ იციანო. ღმერთ, რომელსაც არ სურს მიიღოს რაიმე  სახელი, მაინც იღებს მას, რათა დააკმაყოფილოს ებრაელთა მოთხოვნილება გარკვეულობაზე. მოსე დაჟინებით მოითხოვს, რომ თვით სახელიც კი საკმარისი არ არის, რათა აიძულო ებრაელები – ირწმუნონ ღმერთი. მაშინ ღმერთი ასეთ დათმობაზე მიდის. იგი მოსეს ასწავლის სასწაულების მოხდენას „რათა დაიჯერონ, რომ შენ გამოგეცხადა უფალი, მათი მამა, ღმერთი, ღმერთი აბრაამის, ღმერთი ისააკისა და ღმერთი იაკობისა.“ ამ გამონათქვამის ღრმა ირონია შეუმცდარია. თუკი ებრაელებს ექნებოდათ ის რწმენა, რომელიც ღმერთს მათგან სურდა, იგი ფესვგადგმული იქნებოდა მათ საკუთარ გამოცდილებასა ან მათი ხალხის ისტორიაში; მაგრამ ისინი იქცნენ მონებად, მათი რწმენა გახდა მონის რწმენა და იგი ფესვგადგმულია ძალისადმი მორჩილებაში, რომელიც მათთან თავისი ძალის დემონსტრირებას ახდენდა მაგიური საშუალებებით; ებრაელებზე შეეძლოთ შთაბეჭდილების მოხდენა მხოლოდ კიდევ ერთი სასწაულით, რომელიც განსხვავებული არ იქნებოდა იმ სასწაულებისაგან, რომელიც ხმარებაში ჰქონდათ ეგვიპტელებს, მაგრამ მათ სასწუალებს აღემატებოდა თავისი სიძლიერით.
ირაციონალური რწმენის ყველაზე უფრო გასაოცარ თანამედროვე ფენომენს წარმოადგენს დიქტატორი ბელადებისადმი რწმენა. მისი დამცველები ცდილობენ დაამტკიცონ ამ რწმენის ჭეშმარიტება და იმოწმებენ იმ ფაქტს, რომ მილიონობით ადამიანი მზადაა თავი გასწიროს მათთვის. თუკი რწმენას განვსაზღვრავთ, როგორც ბრმა ერთგულებას რომელიმე ადამიანისა ან საქმისადმი და გავზომავთ მას მისთვის სიცოცხლის შეწირვის მზადყოფნით, მაშინ მართლაცდა წინასწარმეტყველთა რწმენა სამართლიანობისა და სიყვარულისადმი და მათი ოპონენტების ძალისადმი რწმენა, თავის საფუძველში, არის მსგავსი მოვლენა, რომელიც განსხვავდება მხოლოდ რწმენის საგნებით. მაშინ თავისუფლების დამცველთა რწმენა და მათი მჩაგვრელთა რწმენა განირჩეოდა მხოლოდ იდეათა განსხვავებით.
ირაციონალური რწმენა წარმოადგენს ფანატიკურ დაჯერებულობას, რომელსაც ფესვი აქვს გადგმული რაიმე პიროვნულ ან უპიროვნო ავტორიტეტებისადმი დამორჩილებაში. რაციონალური რწმენა კი პირიქით, წარმოადგენს მტკიცე დარწმუნებულობას, დაფუძნებულს ნაყოფიერ ინტელექტუალურ და ემოციურ საქმიანობაზე. რაციონალურ აზროვნებაში, სადაც, როგორც მიაჩნიათ, ადგილი არ არის რწმენისათვის, რაციონალური რწმენა წარმოადგენს მნიშვნელოვან შემადგენელს. მაგალითად, როგორ მიდის მეცნიერი ახალ აღმოჩენამდე? განა ის იწყებს ექსპერიმენტის ექსპერიმენტზე დაყენებას, ფაქტების ფაქტზე დაგროვებას, როცა არა აქვს იმის ნიმუში, რის აღმოჩენასაც იგი მოელის? იშვიათად რაიმე მნიშვნელოვანი აღმოჩენა რომელიმე სფეროში ამ გზით მომხდარიყოს. ადამიანები მიდიოდნენ მნიშვნელოვან დასკვნებამდე არა იმიტომ, რომ უბრალოდ გამოდევნებულნი იყვნენ რაიმე ფანტაზიებს. შემოქმედებითი აზროვნების პროცესი ყველა სფეროში ადამიანის ძალისხმევის დამატებით ხშირად იწყება იმით, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ „რაციონალური სახე“, რომელიც თავად წარმაოდგენს წინარე ღრმა შესწავლის, რეფლექსური აზროვნებისა და დაკვირვების შედეგს. როდესაც მეცნიერი ახერხებს მონაცემთა საკმარისი ოდენობის შეგროვებას ან გამოიმუშავებს მათემატიკურ ფორმულას, ან გააკეთებს ერთსაც და მეორესაც და რომ მიანიჭოს თავდაპირველ სახეს მაღალი ხარისხის ალბათობა, იგი, ასე ვთქვათ, ქმნის სამუშაო ჰიპოთეზას. საგანზე ჰიპოთეზის გამოყენების საგულდაგულო ანალიზსა და მის დადასტურებულ მონაცემთა შეკრებას მივყავართ ჰიპოთეზის დაზუსტებამდე და საბოლოო ანგარიშით შესაძლებელი მისი ფართო მოცულობის თეორიაში ჩართვა.
მეცნიერების ისტორია სავსეა გონებისა და ჭეშმარიტების რწმენის მაგალითებით. კოპერნიკი, კეპლერი, გალილეი და ნიუტონი – ყველა მათგანი შთაგონებულნი იყვნენ გონებიასდმი ურყევი რწმენით. მისი გულისთვის დაიწვა კოცონზე ბრუნო, ხოლო სპინოზა ჩაყენებულ იქნა ექსკომუნიკაციაში. რაციონალური სახის კონცეფციისაგან თეორიის ფორმულირებისაკენ წინსვლის თითოეულ ნაბიჯზე აუცილებელია რწმენა, წმენა სახისადმი, როგორც რაციონალურად დასაბუთებული მიზნისადმი, რომელიც მიღწეულ უნდა იქნეს; რწმენა ჰიპოთეზისადმი, როგორც სარწმუნო და შესაძლებელი ვარაუდისადმი და რწმენა დაუსრულებელი თეორიისადმი. იქამდე მაინც, ვიდრე მის სისწორესთან დაკავშირებით არ არის მიღწეული საერთო თანხმობა. ასეთი რწმენა ფესვგადგმულია ადამიანის საკუთარ გამოცდილებაში, საკუთარი აზროვნების ძალაში, დაკვირვებისა და დასკვნებისადმი ნდობაში. თუკი ირაციონალური რწმენა აღიარებს რაღაცას ჭეშმარიტად, ვინაიდან ასე ბრძანებს ავტორიტეტი ან უმრავლესობა, რაციონალური რწმენა პირიქით – ფესვგადგმულია დამოუკიდებელ შეხედულებაზე, რომლის საფუძველია საკუთარი ნაყოფიერი დაკვირვება და ადამიანის ნაფიქრი.
აზრი და დასკვნა არაა გამოცდილების ერთადერთი სფერო, სადაც თავის თავს ავლენს რაციონალური რწმენა. ადამიანურ ურთიერთობათა სფეროსადმი რწმენა არის აუცილებელი პირობა ყოველგვარი ნამდვილი მეგობრობისა და სიყვარულის. „გწამდეს“ მეორე ადამიანის ნიშნავს – იყო დაჯერებული საიმედოობასა და მის ძირითად განწყობილებათა ერთგულებაში, მისი პიროვნების არსში. აქ მხედველობაში მაქვს არა ის, რომ ადამიანს არ შეეძლოს თავისი შეხედულების შეცვლა, არამედ ის, რომ მისი ძირითადი მოტივაციები რჩება უცვლელი; მაგალითად, მისი პატივისცემა ადამიანური ღირებულებებისადმი წარმოადგენს მისი მე–ს ნაწილს და არ ექვემდებარება ცვლილებას.
ჩვენ ასევე გვწამს საკუთარი თავის. ჩვენ ვიცნობიერებთ რაღაც მე-ს არსებობას, ჩვენი პიროვნების რაღაც ძირითადს, მთელი ჩვენი ცხოვრების მანძილზე უცვლელსა და ურყევს, მიუხედავად ვითარების, ჩვენი შეხედულებებისა და გრძნობების გარკვეული ცვლილებებისა. ეს არის ის მთავარი, რომელიც შეადგენს რეალობას და რომელიც განისაზღვრება სიტყვით – მე, რომელზედაც ეფუძნება ჩვენი საკუთარი იდენტურობისადმი რწმენა. თუკი არ გვაქვს რწმენა ჩვენი მე-ს ურყეობაში, ჩვენი იდენტურობის გრძნობა საფრთხის წინაშე აღმოჩნდება და ვხდებით სხვა ადამიანზე დამოკიდებულნი, რომელთა მიერ მოწონებაც თავისთავად საფუძველი ხდება ჩვენი იდენტურობის გრძნობის. მხოლოდ ის ადამიანი, რომელიც დარწმუნებულია თავის თავში, ძალუძს იყოს სხვა ადამიანების ერთგული, ვინაიდან მხოლოდ ის შეიძლება იყოს დარწმუნებული, რომ მომავალშიც ისეთი იქნება, როგორიც დღეს არის და, მაშასადამე, შეიგრძნობს და იმოქმედებს იმგვარად, როგორც დღეს მოქმედებს და შეიგრძნობს. საკუთარი თავისადმი რწმენა წარმოადგენს პირობას რაიმეს დაპირების უნარის და რადგანაც (როგორც ნიცშე მიუთითებდა) ადამიანი შეიძლება განისაზღვროს მისი დაპირების უნარის მიხედვით, - რწმენა არის ადამიანური არსებობის ერთ–ერთი პირობა.
რწმენის მეორე მნიშვნელობა ეხება სხვა ადამიანებისადმი, ჩვენი საკუთარი შესაძლებლობებისა და კაცობრიობის შესაძლებლობებისადმი რწმენას. ამგვარი რწმენის ყველაზე უფრო ელემენტარულ ფორმას წარმოადგენს დედის რწმენა ახლადდაბადებული შვილისადმი: რომ ის იცოცხლებს, გაიზრდება, გაივლის და ილაპარაკებს. თუმცა ბავშვის ფიზიკური განვითარება მიმდინარეობს იმგვარი თანმიმდევრულობით, რომ აქ რწმენა შეიძლება არც იყოს აუცილებელი. სხვა საქმეა – ბავშვის ის უნარები, რომლებიც შეიძლება არ განვითარდეს: უნარი სიყვარულის, იყოს ბედნიერი, გონიერი და ისეთი განსაკუთრებული უნარი, როგორიცაა მხატვრული ტალანტი. ეს არის ის მარცვლები, რომლებიც იზრდებიან და ნაყოფს იძლევიან, თუკი მათი განვითარებისათვის შექმნილია შესაფერისი პირობები, მაგრამ ისინი შეიძლება დაჭკნეს, თუკი ასეთი პირობები არ არსებობს.
ერთ–ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პირობას წარმოადგენს რწმენა ბავშვის შესაძლებლობებისადმი, განსაკუთრებით მის ცხოვრებაში მნიშვნელოვან ადამიანებში. ამგვარი რწმენის არსებობა განასხვავებს აღზრდას მანიპულაციებისაგან. აღზრდა შეესატყვისება ბავშვის შესაძლებლობათა რეალიზაციაში დახმარებას. აღზრდის საპირისპიროს წარმაოდგენს მანიპულაცია, რომელიც ეფუძნება განვითარების შესაძლებლობებისადმი რწმენის უქონლობასა და დარწმუნებულობაზე, რომ ბავშვთან ყველაფერი წესრიგში იქნება, თუკი მხოლოდ უფროსები ჩადებენ ბავშვში იმას, რაც სასურველია და ააცილებენ იმას, რაც არასასურველად ეჩვენებათ. არაა აუცილებელი რობოტისადმი რწმენა, ვინაიდან მასში არ არის სიცოცხლე.
სხვა ადამიანებისადმი რწმენის კულმინაციას წარმოადგენს კაცობრიობისადმი რწმენა. დასავლეთში ეს რწმენა რელიგიურ ენაზე გამოხატულ იქნა იუდეაქრისტიანული რელიგიით, ხოლო საზოგადოებრივ ენაზე, უკანასკნელი ასორმოცდაათი წლის მანძილზე ყველაზე უფრო ძლიერი გამოხატულება ჰპოვა პროგრესულ პოლიტიკურ და სოციალურ იდეებში. როგორც ბავშვისადმი რწმენის შემთხვევაში, ესეც, ასევე ეფუძნება იმ იდეაზე, რომ ადამიანი ფლობს იმგვარ შესაძლებლობებს, რომლებიც, შესაფერისი პირობების შემთხვევაში, შესაძლებლობას მისცემს მას ააგოს სოციალური ცხოვრება თანასწორობის, სამართლიანობისა და სიყვარულის პრინციპებზე. ადამიანმა ჯერჯერობით ვერ შეძლო ამგვარი ცხოვრების მოწყობა და ამიტომაც დარწმუნებულობა, რომ ის ამას შეძლებს, მოითხოვს რწმენას, მაგრამ, როგორც ყოველგვარი რაციონალური რწმენა, ესეც  ასევე, სასურველს სინამდვილედ არ მიიჩნევს, არამედ ეფუძნება ადამიანის მოდგმის წარსულში მიღწეულ სიცხადზე, თითოეული ინიდივიდის შინაგან, საკუთარი გონებისა და სიყვარულის გამოცდილებაზე.
მაშინ, როდესაც ირაციონალური რწმენა ფესვგადგმულია ძალისადმი დაქვემდებარებაში, რომელიც აღიქმება, როგორც ყოვლისშემძლედ, ყოვლისმცოდნედ და ყოვლადძლიერად, რაციონალური რწმენა პირიქით, ეფუძნება საპირისპირო გამოცდილებას. ჩვენ გვწავმს აზრის, ვინაიდან ის არის ჩვენი საკუთარი დაკვირვებისა და ფიქრის შედეგი. ჩვენ გვწამს სხვა ადამიანების შესაძლებლობების, ჩვენი საკუთარი და კაცობრიობის შესაძლებლობების იმიტომ და იმ ხარისხით, როგორი გამოცდილებაც გვქონდა ჩვენი შესაძლებლობების განვითარების, როგორადაც შევიგრძნობდით ამ განვითარების რეალობას, ჩვენი გონებისა და სიყვარულის ძალას. რაციონალური რწმენის საფუძველს ნაყოფიერება წარმოადგენს; იცხოვრო შენი რწმენით - ნიშნავს იცხოვრო ნაყოფიერად და გქონდეს ერთადერთი მტკიცე რწმენა, რომელიც არსებითია: მტკიცე რწმენა, რომელიც ყალიბდება ნაყოფიერი საქმიანობისა და გამოცდილებისაგან, რაც ადასტურებს, რომ თითოეული ჩვენთაგანი არის საქმიანი ცხოვრების ნიჭის აქტიური მფლობელი; აქედან გამომდინარეობს, რომ ძალაზე (ბატონობის აზრით) დაყრდნობა და ძალის გამოყენება – არის რწმენის შებრუნებული მხარე. არსებული ძალისადმი რწმენა ტოლფასია ჯერ კიდევ არარეალიზებული შესაძლებლობების განვითარებისადმი რწმენის უქონლობის. მომავლის ასეთი განჭვრეტა ეფუძნება მხოლოდ გამომჟღავნებულ აწმყოზე; მაგრამ იგი გვიბრუნდება ადამიანის შესაძლებლობებისა და ადამიანის განვითარების გათვალისწინების სერიოზული შეცდომებით და თავისი უუნარობით ღრმად ირაციონალურია. ძალისადმი რწმენა არარაციონალურია. ესაა ძალაზე ან იმაზე დაქვემდებარება, ვინც ფლობს მისი შენარჩუნების სურვილს. თუმცა მრავალთაგანს ძალა ჰგონია საგანთა შორის ყველაზე რეალური, მაგრამ კაცობრიობის ისტორიამ დაასაბუთა, რომ ძალა – ადამიანის მონაპოვართა შორის ყველაზე უფრო არამდგრადია. იმის გამო, რომ რწმენა და ძალა ურთიერთგამომრიცხავია, ყველა რელიგია და პოლიტიკური სისტემები, რომელბიც თავდაპირველად აიგებოდა რაციონალურ რწმენაზე, დაიშალნენ და საბოლოოდ დაჰკარგეს თავიანთი სიძლიერე, როდესაც დაიწყეს ძალაზე დაყრდნობა და კავშირშიდაც კი შევიდნენ მასთან.
აქ მოკლედ უნდა ვახსენო რწმენასთან დაკავშირებული ერთი გაუგებრობა. ხშირად ფიქრობენ, რომ რწმენა წარმოადგენს მდგომარეობას, რომელშიც ადამიანი პასიურ მოლოდინშია და მოელის თუ როდის ახდება მისი იმედები. თუმცა ეს დამახასიათებელია ირაციონალური რწმენისათვის და ჩვენი ანალიზიდან გამომდინარეობს, რომ რაციონალურ რწმენასთან დაკავშირებით ეს სრულიადაც ასე არაა. ვინაიდან რაციონალური რწმენა ფესვგადგმულია ადამიანის საკუთარი ნაყოფიერების გამოცდილებაზე, ამიტომ იგი არ შეიძლება იყოს პასიური და არის ნამდვილი შინაგანი აქტიურობის გამოხატულება. ეს აზრი ცოცხლადაა წარმოდგენილი უძველეს ებრაულ ლეგენდაში. როდესაც მოსემ წითელ ზღვაში კვერთხი ისროლა, მაგრამ, სასწაულის მოლოდინის მიუხედავად, ზღვა არ გაიპო და ებრაელებს არ მიეცათ საშუალება ზღვის გადალახვისა, ვიდრე პირველი ადამიანი არ გადახტა ზღვაში და დაპირებული სასწაული არ აღსრულდა და ტალღები არ დაცხრა.
ამ განხილვის დასასრულს გთავაზობთ განასხვავოთ რწმენა, როგორც განწყობა, როგორც ხასიათის თვისება – დარწმენა გარკვეული იდეებისა ან ადამიანებისადმი. აქამდე ჩვენ შევეხეთ მხოლოდ პირველად მითითებული მნიშვნელობის რწმენას, ახლა კი წამოიჭრება საკითხი,  – არსებობს კი რაიმე კავშირი რწმენას, ხასიათის თვისებას და საგნებს შორის, რომლისაც ადამიანს სწამს. როგორც რაციონალური, ასევე ირაციონალური რწმენის ჩვენი ანალიზიდან გამომდიარეობს, რომ ასეთი კავშირი არსებობს.ვინაიდან რაციონალური რწმენა ეფუძნება ჩვენ საკუთარ ნაყოფიერ გამოცდილებას, მისი საგანი არ შეიძლება იყოს რაღაც, რაც გადის ადამიანის გამოცდილების საზღვრებს იქით. უფრო მეტიც, ანალიზიდან  გამომდინარეობს, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ეს მივიჩნიოთ რაციონალურ რწმენად, როდესაც ადამიანს სწამს სიყვარულის იდეის, გონებისა და სამართლიანობის არა იმიტომ, რომ იგი მივიდა ამ იდეებთან საკუთარი გზით, არამედ მხოლოდ იმიტომ, რომ მას შეასწავლეს ასეთი რწმენა. რელიგიური რწმენა შეიძლება იყოს რაციონალურიც და ირაციონალურიც. ზოგიერთი სექტა, ეკლესიის ძალაუფლების უარმყოფელი და რელიგიებში ზოგიერთი მისტიკური მიმართულება, რომლებიც ხაზს გაუსვამდნენ სიყვარულის ადამიანურ უნარს, ღმერთთან მის მსგავსებას, ინახავდნენ და წაახალისებდნენ რელიგიურ სიმბოლოებში რაციონალური რწმენის განწყობას. რაც ჭეშმარიტია რელიგიისათვის, ის ჭეშმარიტია საზოგადოებრივი ფორმის  რწმენისათვის, კერძოდ, პოლიტიკური და სოციალური იდეებისადმი რწმენისათვის. თავისუფლებისა და დემოკრატიის იდეები გადაგვარდება სწორედ ირაციონალურ რწმენაში, როდესაც იგი ეფუძნება არა თითოეული ინდივიდის ნაყოფიერ გამოცდილებას, არამედ თავსმოხვეულია პარტიებისა და სახელმწიფოს მიერ, რომელიც აიძულებს ადამიანს ამ იდეებისადმი რწმენას. ნაკლები განსხვავებაა ღმერთისადმი მისტიკურ რწმენსა და ათეისტის რაციონალურ რწმენას შორის, ვიდრე მისტიკურ რწმენასა და კალვინისტებისადმი რწმენას შორის, რომელთა რწმენა ღმერთისადმი ფესვგადადგმულია მათ დარწმუნებულობაში საკუთარი უმწეობისა და ღმერთის ძალის წინაშე შიშში.
ადამიანს არ შეუძლია რწმენის გარეშე ცხოვრება. ჩვენი და მომავალი თაობებისთვის გადამწყვეტ საკითხს წარმოადგენს ის, იქნება ეს ირაციონალური რწმენა ბელადებისადმი,მანქანებისადმი, წარმატებებისადმი – თუ რაციონალური რწმენა ადამიანებისადმი, დაფუძნებული ჩვენი საკუთარი ნაყოფიერი საქმიანობის გამოცდილებაზე.
[1] ტერტულიანეს გამოთქმა

მსგავსი სტატიები:

ახალი სტატიები

გეგი კუხალეიშვილი - ღმერთკაცობრიობის მომავალი და სოციალისტური ფორმაცია 03:26 ნინა ნენეა სამხარაძე - ლექსები 16:08 გორვანელი - დემოკრიტეს ფილოსოფია 17:18 ავთანდილ ყურაშვილი - ლექსები 17:17 თორნიკე ღვინიაშვილი - Dicata matres 17:16 თეიმურაზ ლანჩავა - ზამთრის თეთრი მერცხლები 17:15 ნარი ჩხაბერიძე - ტერმინ „ჟამისწირვის“ განსაზღვრისა და მერმისთან ურთიერთკავშირისათვის 17:14 დათო გაგოშიძე - არისტოტელეს შეხედულებები ხელოვნებაზე 17:11

ახალი ნომერი

პირადი კაბინეტი

სხვადასხვა

გეგი კუხალეიშვილი - ღმერთკაცობრიობის მომავალი და სოციალისტური ფორმაცია

ჟურნალი ,,აფინაჟი“ დაარსდა 2018 წელს, პირველი ნომერი გამოვიდა 28 მარტს. ჟურნალის დამფუძნებელი და მთავარი რედაქტორია - ლევან გოგაბერიშვილი (გორვანელი). ჟურნალის იდეა გულისხმობს მეცნიერებისა და ლიტერატურის სინთზირებას, ახალგაზრდა მეცნიერებისა და მწერლების სრულფასოვან ადაპტირებას სამწერლო და სამეცნიერო ატმოსფეროში, სახელმოხვეჭილი, კულტად ქცეული ,,ავტორიტეტების“ ბუნებრივ დეკონსტრუქციას, კლასიკის, მოდერნიზმისა და პოსტმოდერნიზმის ფარდობითობას და ამ მთლიანობისაგან წარმოებულ ტრიალიზმს. ჟურნალის განვითარების საქმეში დიდი წვლილი მიუძღვით: თეიმურაზ ლანჩავას და ელგუჯა ბერიშვილს, რომლებიც ჟურნალის რედკოლეგიის შეუცვლელი წევრები გახლავთ; ისინი, ლევან გოგაბერიშვილთან ერთად, პირველივე დღიდან იბრძვიან ჟურნალ ,,აფინაჟის“ სრულყოფილებისათვის. ჟურნალში თქვენ იხილავთ ესთეტიკურად დახვეწილ და საზრისული შინაარსით დატვირთულ ტექსტებს.