ჩვენს შესახებ
პოპულარული
სტატიების არქივი
გამოკითხვები
რა ტიპის სტატიებს ისურვებდით ?
ზაზა შათირიშვილი - რას ნიშნავს “შედარებითი ფილოსოფია”?
“შედარებითი ფილოსოფია” გულისხმობს, ერთი მხრივ, ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ფილოსოფიური ტრადიციების (ანტიკური, ჩინური, ინდური და სხვ.) ჭვრეტას, ხოლო, მეორე მხრივ, _ კულტურის დიდ დროში სხვადასხვა ფილოსოფიური ქრონოტოპოსების (ანტიკური ფილოსოფიური სკოლა, შუა საუკუნეების მონასტერი და უნივერსიტეტი, რენესანსის პერიოდის “პლატონური აკადემია”, ახალი დროის “საუნივერსიტეტო პარადიგმა”) შედარებას. შედარების სამი ძირითადი _ “შიდა იმანენტური” კოორდინატა არსებობს: 1) საკრალური ტრადიცია, 2) ჭვრეტა და ჭვრეტითი ხელოვნება, ანუ საზოგადოდ _ სულიერების სფერო; და 3) “მეტაფიზიკური” დისკურსი. ამავე დროს, შეიძლება გამოიყოს “გარე სოციალური” კოორდინატებიც _ ფილოსოფია და პოლიტიკა, ერთი მხრივ, მოცალეობა და შრომა _ მეორე მხრივ.
მაგალითისათვის, პოლიტიკასათან მიმართებით ანტიკურ კულტურაში კინიკოსები და აკადემიკოსები (პლატონისტები) რადიკალურ პოლუსებს წარმოადგენენ, ხოლო პერიპათეტიკოსებს (არისტოტელეს სკოლა) საშუალო პოზიცია უპყრიათ და თავისებურ ცენტრს ქმნიან. საქმე ისაა, რომ კინიკოსები, განსაკუთრებით კი _ ანტისთენე უმოწყალოდ დასცინოდა პლატონს სწორედ ამ უკანასკნელის “პოლიტიკური ამბიციების” გამო; კინიკოსები რადიკალური ჭვრეტითი ცხოვრების მომხრენი იყვნენ, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ფილოსოფოსი, საზოგადოდ, არ უნდა ჩარეულიყო ქალაქის (პოლიტიკურ) ცხოვრებაში. არისტოტელეს კი მიაჩნია, რომ ფილოსოფოსი, წესისამებრ, ჭვრეტით ცხოვრებას უნდა მისდევდეს, პოლიტიკაში მისი ჩარევა კი მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაშია გამართლებული _ როცა უკვე უსამართლობის ატანა შეუძლებელი ხდება. ეს, მართლაც, საშუალო პოზიციაა კინიკოსების სრულ აპოლიტიკურობასა და პლატონისეულ “ფილოსოფიურ პოლიტიკას” თუ “პოლიტიკურ ფილოსოფიას” შორის.
მომდევნო პერიოდის სკოლები ამავე მოდელს ბოლომდე უკვე ვეღარ იმეორებენ _ პირონისტები (ჭვრეეტა) და სტოიკოსები (ქმედებითი ჭვრეტა) რადიკალურ პოლუსებს წარმოადგენენ, ხოლო ეპიკურელები, როგორც ჭვრეტის უპირობო მომხრენი, ცენტრს ვეღარ ქმნიან.
ანტიკურ კულტურასთან ძალიან საგულისხმო პარალელს იძლევა ჩინური ფილოსოფიური ტრადიცია _ კერძოდ, კონფუციუსის მიმდევრები, რომლებიც სწორედ იმისთვის არიან მოწოდებულნი, რომ აღზარდონ იდეალური მმართველი, რომელსაც ზედმიწევნით ეცოდინება კულტურული ტრადიცია, ძველი რიტუალები და მართვის ხელოვნება, ლამის პლატონისეულ ინტენციას ასხამენ ხორცს _ ისეთი განცდა გეუფლებათ, თითქოს, თქვენ წინაშე სრულად რეალიზებული პლატონიზმის სურათი ძევს. აქ არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ დღემდე კონფუციუსის მიმდევრები ჩინურ კულტურაში ლამის იდეალურ მმართველებად მიიჩნევიან.
რაც შეეხება დაოს სკოლას, პოლიტიკურ მართვასთან მიმართებით ისინი ნამდვილი კინიკოსები არიან _ დაოს ბერები არად დაგიდევენ პოლიტიკურ ინსტიტუციებს, სახელმწიფო საზღვრებსა თუ მართვის ხელოვნებას; ისინი მუდმივ ხეტიალსა და პილიგრიმობაში ხარჯავენ თავიანთ მოცალეობას და, ამასთანავე, კინიკოსების მსგავსად, უმოწყალოდ დასციანიან და მასხრად იგდებენ კონფუციუსსა და მის სკოლას.
არსებობს შესანიშნავი ლეგენდა დაოს დამფუძნებლის ლაო-ძის შესახებ, რომელიც ჩინეთის საზღვრის სამუდამოდ გადალახვას აპირებდა. მებაჟემ, რომელიც, ცხადია, კონფუციუსის მიმდევარი იყო, მას ჰკითხა, თუ რა მიჰქონდა საზღვარგარეთ. რაზეც ბრძენმა მიუგო, რომ მას თავისი სიბრძნის გარდა არაფერი ჰქონდა თან წასაღები. ამის შემდეგ მებაჟემ ლაო-ძის მოსთხოვა, რომ რაიმე ტრაქტატი დაეწერა, რისი სახითაც სახელმწიფოს საჭირო და მნიშვნელოვანი რამ დარჩებოდა. სწორედ ასე შემოგვრჩა ლაო-ძის ერთადერთი სახელგანთქმული ნაწარმოები “დაო დე ძინი”. ეს რა თქმა უნდა ლეგენდაა, მაგრამ უკეთესი კონტრასტი კონფუციუსის ინტენციასა და დაოს მიმდევართა შორის ძნელი წარმოსადგენია.
თუმცა, თუკი ისე მოხდა, რომ დაოს მიმდევრებმა სახელმწიფოს მართვის სადავეები მაინც ხელთ იგდეს, ასეთ შემთხვევაში ისინი შეუბრალებლად ანგრევენ და ანადგურებენ ხოლმე ტრადიციას, ტრადიციულ ინსტიტუციებსა და კულტურულ მეხსიერებას, ანუ _ ყოველივე იმას, რაც კონფუციუსის სკოლის დვრიტას შეადგენს. მაგალითად, დაოს მიმდევარმა იმპერატორმა ში ხუან-დიმ დაწვა ყველა წიგნი, ხოლო ჩინეთს დიდი კედელი შემოავლო. ამავე პარადიგმაში ხვდება მაოს “კულტურული რევოლუციაც”, რომელიც, ჩინური “დიდი დროის” პოზიციიდან, სხვა არაფერია, თუ არა დაოსური ჟესტი ტრადიციის, ანუ _ კონფუციუსისა და მისი მიმდევრების წინააღმდეგ.
თუკი კონფუციუსის იდეალი _ ესაა კულტურული მეხსიერების კულტივირება და ტრადიციის გადაცემა, წინაპრების პატივისცემა და სახელმწიფოს შიგნით მშვიდობის დამყარება, დაოს მიმდევარი ბერის მიზანი ფიზიკური და სულიერი უკვდავების მიღწევაა ე.წ. საგანგებო ალქიმიის მეშვეობით.
როგორც ვხედავთ, ჩინური კულტურა საკუთარი თვითკმარი რიტმით ცხოვრობს, სადაც ინი და იანი, ტრადიციის გზა და დაოს გზა, კონფუციუსი და ლაო-ძი მუდმივად ენაცვლებიან ხოლმე ერთმანეთს _ ხანგრძლივ სიმშვიდეს, ბრძნულსა და ზომიერ მართვას დროდადრო აფეთქება მოსდევს, როცა თითქოს ყველაფერი ინგრევა და პარტახდება, რის შემდეგაც ისევ თავიდან იწყება ტრადიციის გახსენებაც, ინსტიტუციების აღდგენაც და კულტურული მეხსიერების რუდუნებით კულტივირებაც. ასე რომ, კონფუციუსი, ვან იან-მინი, ჩან კაი-ში თუ დენ სიაო-პინი, თითქოს, ჩინური კულტურის ერთ პოლუსს წარმოადგენენ, ხოლო ში ხუან-დი, ყვითელ დოლბანდიანი ბერები თუ მაოს “კულტურული რევოლუცია” _ მეორეს.
თუკი კონფუციუსის სკოლა და დაოიზმი, ისევ ანალოგიის ენას თუ დავესესხებით, პლატონური ფილოსოფიური პოლიტიკისა და რადიკალური კინიკურ-პირონისტული მჭვრეტელობის დაპირისპირებას წარმოადგენს, დანარჩენი ოთხი ფილოსოფიური სკოლა _ “სახელების სკოლა” (ჩინური “სემიოტიკა”), მო-ძის მიმდევრები (“საყოველთაო სიყვარულის სკოლა), “ლეგისტები” (სამართლის სკოლა) და იანისა და ინის (ე.წ. ნუმეროლოგიური) სკოლა _ უკვე თემატურად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, რითიც ისინი კლასიკურ ინდუისტურ დარშანებსა და ანტიკურ 7 თავისუფალი ხელოვნების (სეპტემ არტეს ლიბერალეს) ციკლს ერთდროულად მოგვაგონებს. “ნუმეროლოგიური” მანტიკა (ი-ძინი, ანუ _ ჯოუ ი) _ ესაა ჩინური ფილოსოფიის ცენტრი, ხოლო კონფუციუსის მემდევრები და დაოისტები რადიკალურ პოლუსებს წარმოდგენენ.
როგორც გვახსოვს, ბერძნულ (საზოგადოდ, ანტიკურ) კულტურაში არსებობს ე.წ. “ხელობათა” (ტეხნე) მთელი რიგი, რომელიც არ არის დაკავშირებული პრაგმატულ-მერკანტილურ საქმიანობასთან, რის გამოც მათ “თავისუფალი”, ანუ არასაჭირო, არამომგებიანი “ხელობები” _ ტეხნაი ელეუტჰერაი _ ეწოდებათ. ამგვარი სულ 7 “ხელობა”, ანუ ხელოვნება არსებობს _ არითმეტიკა, გეომეტრია, ასტრონომია, მუსიკა (ჰარმონიათა “თეორია”), დიალექტიკა (ლოგიკა), რიტორიკა და გრამატიკა. ეს შვიდი თავისუფალი ხელოვნება ქმნის გარკვეულ წრეს, რომლის ცენტრსაც ფილოსოფია წარმოადგენს.
მაგრამ, მოდით, დროებით გვერდზე გადავდოთ ეს ყოველივე და ექვს კლასიკურ ინდუისტურ დარშანას მივუბრუნდეთ. დარშანა (დარśანა) _ ესაა, სიტყვასიტყვით, “ჭვრეტა”, რაც სრულიად შეესაბამება ბერძნულ “ტჰეორია”-ს და ლათინურ “ცონტემპლატიო”-ს. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ინდოელებისათვის ფილოსოფია სხვა არაფერია, თუ არა მჭვრეტელობა და ჭვრეტა, როგორც ასეთი.
ექვსი კლასიკური დარშანა ამგვარად გამოიყურება: სანკჰია-იოგა, რომელიც გარკვეულ ეტაპზე ერთ მთლიანობას შეადგენდა, ხოლო შემდეგ ორ დამოუკიდებელ დარშანად გაიყო; ნიაია-ვაიშეშიკა, რომლის შემადგენელი ნაწილები, როგორც ჩანს, დამოუკიდებლად ჩაისახა (ნიაია და ვაიშეშიკა), ხოლო შემდეგ, ასევე, გარკვეულ დროს ეს ორი დარშანა დაახლოვდა და დღესაც, მეტ-ნაკლებად, ერთ კონტექსტში მოიაზრება; პურვა-მიმანსა (პირველი მიმანსა), რომლიდანაც განვითარდა უტარა-მიმანსა (მეორე მიმანსა), რომელსაც, საბოლოოდ, ვედანტა (“ვედის დასასრული”) ეწოდა. დღეს პურვა-მიმანსა და ვედანტა ორ კერძო დარშანად გაიაზრება. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ექვსი სკოლიდან დღემდე, მეტ-ნაკლებად, აქტუალური და ცოცხალი მხოლოდ ვედანტაა, რომელიც, მიუხედავად ისტორიული ცვლილებებისა და ცალკეული მნიშველოვანი ტრანსფორმაციებისა, ინდური ფილოსოფიური ტრადიციის ხერხემალს წარმოადგენს (ვედანტიზმი და ნეოვედანტიზმი).
განსხვავებით ბერძნული სკოლებისაგან, რომელთაც სახელები, ხშირად, დამფუძნებლების ფიგურიდან გამომდინარე ეწოდებათ, თითოეული დარშანას სახელი წმინდად თემატურ-შინაარსობრივია. ცხადია, ინდურ სკოლებს აქვთ თავ-თავინთი კანონიკური სუტრები და შასტრები (ტრაქტატები), რომელთა კანონიკური ავტორები, ასევე, ცნობილინი არიან (იშვარა-კრიშნა _ “სანკჰია-სუტრას” ავტორი; ბადარაიანა _ ავტორი “ვედანტა სუტრასი”, პატანჯალი, როგორც “იოგა-სუტრას” შემოქმედი და სხვ.), მაგრამ, ინდურ კულტურაში (ეს ჯაინიზმსაც და ბუდიზმსაც ეხება) მთავარი არის არა ესა თუ ის ავტორი, არამედ _ საკუთრივ მოძღვრება.
ამ ექვსი დარშანას ორთოდოქსიულ ცენტრს პურვა-მიმანსა და ვედანტა წარმოადგენს. სანკჰია და ვაიშეშიკა, რამდენადმე, პერიფერიებზე უნდა მოვიაზროთ, ხოლო, რაც შეეხება პატანჯალისეულ იოგას (იოგა, როგორც დარშანა) _ ესაა, კლასიკური გაგებით, ნამდვილი ფსიქოტექნიკა, როგორც ასეთი, და ინდური კულტურის ერთ-ერთი უდიდესი მონაპოვარია; ნიაია კი _ ესაა, ბერძნული ანალოგია რომ მოვიხმოთ, არისტოტელესეული ორგანონის ის ნაწილი, რომელიც ორივე ანალიტიკას, ტოპიკასა და, რამდენადმე, სოფისტიკის ნეგაციასთან არის დაკავშირებული. სხვაგვარდ რომ ვთქვათ, ნიაია, ბერძნული გაგებით, უფრო დიალექტიკას მოგვაგონებს, ხოლო ვაიშეშიკა _ “პჰყსიკე”-ს (“ფიზიკა” _ ანტიკური გაგებით: “ბუნების ჭვრეტა”). ამიტომაც, სრულიად ორგანულად მოხდა ნიაია-სა და ვაიშეშიკა-ს ურთიერთდაახლოება.
საკუთრივ კლასიკური ინდური აზროვნება წმინდად რიტუალისტური ხასიათისაა. აბსტრაქციის ყველაზე მაღალ საფეხურზეც კი ინდური აზრი რიტუალური ბუნებისა რჩება _ რიტუალი გახლავთ ამ კულტურის გულისგული. ამ პოზიციიდან, პურვა-მიმანსა _ ესაა რიტუალის ექსეგესა, როგორც კერძო, ისე _ ზოგადი გაგებით, ხოლო რაც შეეხება ვედანტას _ ესაა რიტუალიდან და რიტუალური ექსეგესიდან ამოზრდილი Qჭვრეტითი მატრიცა თავისი მეტაფიზიკით, სადაც ჭვრეტის ხელოვნება უკვე წმინდად “ინტელექტუალურ” ხასიათს ატარებს, როგორც, მაგალითად, ეს ხდება ლათინური ქრისტიანობის სულიერებაში (დომენიკელთა Lეცტიო Dივინა თუ ეგნატესეული სულიერი ვარჯიშები). ამით ვედანტა, არსებითად განსხვავდება კლასიკური იოგასაგან, სადაც პრანაიამას (სუნთქვითი ვარჯიშები) და ასანებს (ფიზიკური პოზების გარკვეული სერია) გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება.
მაგრამ რას წარმოდგენს ვედანტა, რა ტიპის ჭვრეტით ხელოვნებასთან გვაქვს საქმე, რას უჭვრეტს ვედანტისტი? როგორია მისი “დოქსა” (მოძღვრება) და ჭვრეტითი ტოპიკა? იმისათვის, რომ ამ შეკითხვებს, ასე თუ ისე, ადეკვატური პასუხი გავცეთ, საჭიროა ძალიან მოკლედ დავინახოთ ინდური გამოცხადების თავისებურება.
ინდური საკრალური ტრადიცია ორ ნაწილად იყოფა _ ესაა შრუტი და სმრიტი. შრუტი (სიტყვასიტყვით _ “გაგონილი”, “ის, რასაც ვისმენთ”) _ ესაა, საკუთრივ, გამოცხადება, როგორც ასეთი, ხოლო სმრიტი _ “ის, რასაც ვისხენებთ” (მას შედარებით უფრო დაბალი კანონიკური სტატუსი აქვს); ოღონდ, განსხვავებით ქრისტიანული გამოცხადებისაგან, სადაც პიროვნული ღმერთი თავად მოიხმობს ადამიანს და მასთან დიალოგში შედის (აბრაამი, მოსე, ესაია და სხვ. _ დიალოგის სწორედ მეორე მხარეს გამოხატავენ), ხოლო, საბოლოოდ, დროთა სისავსის ქრონოტოპოსში ერთი, მაგრამ სამპიროვანი ღმერთის მეორე ჰიპოსტასი _ მარადიული ლოგოსი _ ძე-ღმერთი განკაცდება და თავისი ამაღლების შემდეგ ადამიანურ ბუნებას წმინდა სამების იმანენტურ ნაწილად აქცევს _ განსხვავებით ამისაგან, ინდური გამოცხადება თავიდან ბოლომდე ომ-ბგერის (ბგერათა კომპოზიტის) მისტიკას ეფუძნება, ომ-ბგერისა _ რომელიც დაუსაბამო ბრაჰმანის არათუ ერთადერთი ჭეშმარიტი მანიფესტაციაა, არამედ თავად წარმოადგენს ატმანის (ინდივიდუალური სული) და ბრაჰმანის (ერთადერთი აბსოლუტური ყოფიერება) სრულერთიანობას. მხოლოდ ომ-ბგერაზე მედიტაციით და მასში შეღწევით შეიძლება უკვდავების მოპოვება და დაუსაბამო ბრაჰმანთან იდენტიფიცირება.
მართალია, ამ მოძღვრების კრისტალიზება შედარებით გვიან _ კერძოდ, უპანიშადებში მოხდა (დავასახელებთ _ ჩჰანდოგია, კენა, კათჰა, მანდუკია და სხვ. უპანიშადებს, რომლებშიც ომ-ბგერას არა ერთი პასაჟი ეძღვნება), მაგრამ ბგერითი სიმბოლიზმი და შესაბამისი ფონო-პრაქტიკა ვედური რიტუალის უმთავრესი ელემენტი თავიდანვე გახლდათ. სწორედ ამ ვედური რიტუალის განმარტება-ექსეგესით იყო დაკავებული პურვა-მიმანსა, საიდანაც ამოიზარდა ვედანტა, როგორც ერთდროულად მეტაფიზიკა და ჭვრეტითი ხელოვნება. ასე რომ, ვედანტას მედიტაციის საგანი _ ესაა ვედები (სამი მთავარი ვედა _ რიგ, იაჯურ, და სამავედა, მეოთხე _ ათჰარვავედა შედარებით გვიან შეიქმნა და კანონშიც ამიტომ გვიან მოხვდა), ბრაჰმანები და უპანიშადები _ ანუ, საკუთრივ, შრუტი. ასე რომ, ვედანტა _ ესაა, ლათინური ქრისტიანობიდან ანალოგიას თუ მოვიხმობთ, ვედური კანონის Lეცტიო Dივინა (საღვთო წერილზე _ ბიბლიაზე მედიტირება). სწორედ მედიტაციის ამ საგანგებო ხასიათით, როგოც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ის ძირეულად განსხვავდება კლასიკური იოგასაგან, როგორც _ წმინდა ფსიქოტექნიკისაგან.
ბგერითი თუ აკუსტიკური მედიტაციები არც ანტიკური კულტურისთვის იყო უცხო (პითაგორასეული “სფეროთა ჰარმონია”; მუსიკა, როგორც ერთ-ერთი თავისუფალი ხელოვნება, სწორედ ჰარონიათა აკუსტიკურ მედიტაციას გულისხმობდა) და არც ქრისტიანობისათვის _ ის ეგნატესეული სულიერი ვარჯიშების დღემდე სავსებით ლეგიტიმური ნაწილია, მაგრამ არსად ჰქონია და დღემდე არც არსად აქვს ისეთი უპირატესი და ცენტრალური მნიშვნელობა და ადგილი, როგორც _ კლასიკურ ინდურ კულტურაში.
თუკი ამ მოკლე ექსკურსის შემდეგ შევეცდებით, თვალი გადავავლოთ ფილოსოფიის ანტიკურ, ინდურსა და ჩინურ ტრადიციებს (და ტრადიციულ ქრონოტოპოსებს), არ შეიძლება, რომ არ დავფიქრდეთ იმის შესახებ, რომ არსებობს გარკვეული ერთიანი ფილოსოფიური ინვარიანტი, რომლის ვარიანტულ ხორცშესხმებსაც წარმოადგენს ესა თუ ის კერძო ფილოსოფიური ტრადიცია.
რა არის ამ ინვარიანტის მთავარი ელემენტები? ცხადია, ერთ-ერთი უმთავრესი ესაა _ ჭვრეტითი და ქმედებითი ცხოვრების წესთა განსხვავება; ასევე, _ მედიტაციური ხელოვნების არსებობა, რომლის ტოპიკას, თუ მას ცალკე განვიხილავთ, მეტაფიზკური ბუნება აქვს. უფრო მეტიც _ მჭვრეტელობასა და ჭვრეტას, როგორც ასეთს, საზოგადოდ, ოთხი დისპოზიცია განსაზღვრავს: რას ვუჭვრეტ (1)? როგორ (რისი მეშვეობით) ვუჭვრეტ (2)? ვინ უჭვრეტს და რა ჭვრეტითი მდგომარეობები, ანუ სულიერი “შინაგანი” გამოცდილებები შეიძლება გამოიყოს, სხვაგვარად _ რა ეფექტებს იწვევს ჭვრეტითი აქტი მჭვრეტელში (3)? სად და როდის ვუჭვრეტ _ ჭვრეტითი ქრონოტოპოსი (ჭვრეტითი ტრადიცია) საგანგებო მნიშვნელობით (4)?
როდესაც განსაკუთრებული ყურადღება ჭვრეტით ხელოვნებას _ მედიტაციურ ჭვრეტით ტექნიკასა თუ ფსიქოტექნიკას ექცევა _ მაშინ ჩვენ წინაშეა ფილოსოფიის ინდური ტრადიცია, როგორც მთლიანი და ერთიანი ფილოსოფიის კერძო ვარიანტი: როგორც ვხედავთ, ინდური კულტურის ქრონოტოპოსი სავსეა მედიტაციური ხელოვნების ამა თუ იმ სახეობის შესახებ ტრაქტატებით _ პატანჯალის კლასიკური “იოგა-სუტრათი” დაწყებული თუ ვივეკანანდასა თუ სვამი შივანანდას შესაბამისი ტრაქტატებით გაგრძელებული _ რომელთა თხზვაც და წერაც დღემდე გრძელდება. ასე რომ, ინდურ ფილოსოფიურ ტრადიციას მკვეთრად გამოხატული “ოპერაციონისტულ-რეცეპტული” ხასიათი აქვს.
ბერძნული ფილოსოფია კი განსაკუთრებულ ყურადღებას ჭვრეტით ტოპოსებს ანიჭებს, რის გამოც აქ “ჰიპერთროპულად” განვითარდა მეტაფიზიკური “დოქსა”, მეტაფიზკური დისკურსი და მისი თეზაურუსი _ ერთი, ეიდოსები, რიცხვები, უძრავი მამოძრავებელი, სპერმატიკული ლოგოსები, ატომები, გეომეტრიული ფიგურები, ასტრონომიული სხეულები, მუსიკალური ჰარმონიები და სხვ. _ აი, ბერძნული ფილოსოფიისა და 7 თავისუფალი ხელოვნების ძირითადი ტოპიკა.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ბერძნული ფილოსოფიური ტრაქტატების უდიდესი უმრავლესობა სწორედ ჭვრეტითი ტოპოსების კლასიფიკაციის, დედუქციისა თუ ურთიერთმიმართების შესახებ გახლავთ შექმნილი (“ზეცის შესახებ”, “რიცხვთა ბუნების შესახებ”, “ფიგურათა შესახებ”, “ფიზიკა”, “კატეგორიები”, “ნივთთა ბუნების შესახებ”, “პირველი სამი საწყისი ჰიპოსტასის შესახებ”, “საწყისთა შესახებ” და სხვ.), ხოლო მედიტაციური ხელოვნებანი იმდენად შეზრდილია ჭვრეტის საგანს, რომ საჭირო ხდება მისი გამოყოფა-გამოცალკევება და მათთვის ლამის სახელის დარქმევაც კი _ პლატონური აპოფატიკის, არისტოტელესეული კატაბასისის თუ პლოტინის ექსტასისის ხელოვნების სახით. ამიტომაც, საკუთრივ, ჭვრეტის ხელოვნებისა და ჭვრეტითი ცხოვრების შესახებ სულ ორიოდე კერძო ტრაქტატი თუ მოგვეპოვება და ისიც საკმაოდ გვიან პერიოდში _ მუზონიუსთან და ფილონ ალექსანდრიელთან.
თუკი ახლა ჩინურ ფილოსოფიას მივმართავთ, თვალწინ სრულიად სხვა სურათი წარმოგვიდგება. აქ მთავარია, თუ ვინ უჭვრეტს, ან ვინ მისდევს ამა თუ იმ ფილოსოფიურ ხელოვნებას. ამიტომაც, ჩინური ტრაქტების უმრავლესობასაც მათი შემოქმედი ფილოსოფოსების სახელები ჰქვია _ “ლაო-ძი”, “მენ-ძი”, “მო-ძი”, “ლე-ძი”, “ჯუან-ძი” და ა.შ. ასე რომ, განსხვავებით ინდური და ბერძნული ფილოსოფიური ტრადიციებისაგან, ჩინურ ფილოსოფიაში პირველ ადგილას მჭვრეტელის ფიგურა იმყოფება.
ცხადია, არც კლასიკურ ინდურ თუ ბუდისტურ ან ჯაინისტურ ფილოსოფიურ ტრადიციებს აკლიათ წმინდად მეტაფიზიკური ტრაქტატები, ანტიკური ფილოსოფიური ტრადიციაც სავსეა ფილოსოფოსთა შესახებ ცალკეული თუ ანთოლოგიური კრებულის მსგავსი ბიოსებით (დიოგენე ლაერტელისა თუ ევნაპიოსის თხზულებები, ფლავიოს ფილოსტრატოსის “აპოლონიოს ტიანელის ცხოვრება”, პორფირიოსის “პლოტინის ცხოვრება”, იამბლიქოსის “პითაგორასეული ცხოვრების შესახებ”, მარინოსის “პროკლეს ცხოვრება” და ა.შ.) თუ კერძო ანეგდოტებით (მოკლე სახასიათო ნარატივი) ფილოსოფოსთა შესახებ, მაგრამ ძირითადი ტენდენციები მაინც სახეზეა _ ინდურ ფილოაოფიაში აქტუალიზებულია _ როგორ (რისი მეშვეობით) ვუჭვრეტ? ბერძნულში _ რას ვუჭვრეტ? ხოლო ჩინურში _ ვინ უჭვრეტს?
არსებობს მეოთხე დისპოზიციაც _ სად და როდის ვუჭვრეტ? რომელსაც ჭვრეტითი ქრონოტოპოსი შეგვიძლია ვუწოდოთ უკვე საგანგებო აზრით. ანტიკურ კულტურაში ესაა, წესასამებრ _ ესა თუ ის სკოლა: აკადემია, ლიკეოსი, სტოა, მაგრამ _ ეპიკურეს ბაღიც და, ასე განსაჯეთ _ დიოგენე სინოპელის ცნობილი კასრიც ჭვრეტითი ქრონოტოპოსია!
ჩინურ კულტურაში ჭვრეტითი ქრონოტოპოსი, წესისამებრ, _ ესაა მმართველის სასახლე (ფართო გაგებით), სადაც კონფუციუსის მიმდევარი მმართველები, ბიუროკრატები და პედაგოგები იღწვიან. რას არის დაოს ჭვრეტითი ქრონოტოპოსი? _ შეძლებისდაგვარად, მთლიანად უნივერსუმი, სადაც დახეტიალობს პილიგრიმი დაოსი ბერი.
ინდური კულტურის მთავარი ჭვრეტითი ქრონოტოპოსი ტყეები გახლავთ _ სწორედ ტყეებში მიდიან განმარტოებისათვის შრამანები თუ იოგინები, გაუტამა სიდჰარტა შაკიამუნი თუ შრი შანკარა აჭარია, აქ იქმნება არანიაკები და უპანიშადები.
ქრისტიანული ფილოსოფიის (ადრეული ქრისტიანები ქრისტიანობას სწორედ ასე უწოდებდნენ _ “ჩვენი ფილოსოფია”) უპირველესი ქრონოტოპოსი კატაკომბები გახლდათ, შემდეგ კი _ უდაბნო (მაგალითსათვის, სახელგანთქმული თებაიდა!), ხოლო შუა საუკუნეებში _ მონასტერი და უნივერსიტეტი: წმ. თომა აკვინელი და წმ. ბონავენტურა ერთდროულად იყვნენ ბერებიც (პირველი _ დომენიკეს ორდენის წევრი, ხოლო მეორე _ ფრანცისკელი) და პარიზის უნივერსიტეტის პროფესორებიც!
დაბოლოს, რა ხდება მაშინ, როცა ფილოსოფია განსაკუთრებულ ყურადღებას შინაგან სულიერ გამოცდილებას ანიჭებს, როცა მისი ძიებათა საგანი ადამიანის, მჭვრეტელის სული ხდება?
აქ ორი ვარიანტი არსებობს, პირველი _ 1) თუკი პიროვნება, როგორც ასეთი, არ არსებობს და ის მხოლოდ ცნობიერების მდგომარეობათა (დჰარმების) ნაკადია, მაშინ ბუდისტურ აბჰიდჰარმაკოშას (ცნობიერების მდგომარეობათა ენციკლოპედია) _ დჰარმების, როგორც ცნობიერების მდგომარეობათა კლასიფიკაციასა და მათ ანალიზს უნდ მივმართოთ; და მეორე _ 2) თუ პიროვნება მაინც არსებობს, რადგანაც ასე ინება მისმა შემოქმედმა ერთმა სამპიროვანმა ღმერთმა, მაშინ ესაა _ ღრმად პერსონალური ნარატივი საკუთარი სულიერი გამოცდილებისა ან/და შინაგანი ტრანსფორმციის შესახებ _ მარკუს ავრელიუსის “საკუთარი თავისადმი”, წმ. ავგუსტინეს “აღსარებანი”, ბოეციუსის “ნუგეში ფილოსოფიისაგან”, წმ. ტერეზა ავილიელის “ავტობიოგრაფია” თუ “შინაგანი კოშკი”, წმ. იოანე ჯვრისას “სულის ბნელი ღამე” თუ “აღმასვლა კარმელის მთაზე”, პასკალის “აზრები” და “მემორიალი”, წმ. ტერეზა ლიზიელის “სულის ცხოვრება”, ლეონ ბლუას “დღიურები”, სიმონა ვეილის “რვეულები”... _ ამის თვალსაჩინო მაგალითებს წარმოადგენს.
ახალი სტატიები
გეგი კუხალეიშვილი - ღმერთკაცობრიობის მომავალი და სოციალისტური ფორმაცია 03:26ნინა ნენეა სამხარაძე - ლექსები 16:08გორვანელი - დემოკრიტეს ფილოსოფია 17:18ავთანდილ ყურაშვილი - ლექსები 17:17თორნიკე ღვინიაშვილი - Dicata matres 17:16თეიმურაზ ლანჩავა - ზამთრის თეთრი მერცხლები 17:15ნარი ჩხაბერიძე - ტერმინ „ჟამისწირვის“ განსაზღვრისა და მერმისთან ურთიერთკავშირისათვის 17:14დათო გაგოშიძე - არისტოტელეს შეხედულებები ხელოვნებაზე 17:11
ახალი ნომერი
პირადი კაბინეტი