ჩვენს შესახებ
პოპულარული
სტატიების არქივი
გამოკითხვები
რა ტიპის სტატიებს ისურვებდით ?
11 აპრ 04:04ჟურნალი / სტატიები / ესეისტიკა / კრიტიკა / ისტორია / ფილოსოფია / მეცნიერება / გამოქვეყნებული
მინდია ცეცხლაძე - ნიცშეს ტექსტების გაყალბება გიორგი თავაძის თარგმანებში
ნიცშეს ტექსტების თარგმნა, კარგი ნიცშელოგების გარდა, ყველას რომ უნდა აეკრძალოს, ეს უკვე დავასაბუთე ლევან კობახიძის წიგნში - ‘ნიცშეს „მორალის გენეალოგიაზე“: კეთილშობილური ღირებულებების დასტურყოფა’ (კობახიძე 2021: 6-30). „რედაქტორის წინასიტყვაობაში“, ვსაუბრობ შემთხვევაზე, როცა გიორგი თავაძე, რომელიც არათუ კარგი, არამედ ნიცშელოგი საერთოდ არ არის, ნიცშეს წინადადების აზრს თავდაყირა აყენებს (კობახიძე 2021: 21-22). „კერპების მწუხრის“ თარგმანის აწ უკვე მეორე, 2022 წლის გამოცემაში, გიორგი თავაძემ ჩაასწორა ეს შეცდომა, ჩემეული ვერსიის შესაბამისად (ნიცშე 2022: 121). ამას მოწმობს ისიც, რომ მას აღარ გაუსწორებია სხვა შეცდომები, რასაც მთლიანი წიგნის და არა მხოლოდ წინასიტყვაობის წაკითხვის შემთხვევაში გააკეთებდა. ბუნებრივია, მთარგმნელმა ერთგვარი „პოსტმოდერნისტული ინდივიდუალურობა“ გამოავლინა და მთლად არ გადაწერა ჩემეული ვერსია.
უპირველესად, ხაზი უნდა გაესვას ნიცშეს თარგმნის განსაკუთრებულ სირთულეს, რაზეც, უფრო დეტალურად, ხსენებულ წინასიტყვაობაში, უკვე ვისაუბრე. ბუნებრივია, ჩემს თარგმანებშიც იქნება შეცდომები და მე მუდმივად ვასწორებ მათ. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ გაყალბებამდე მისული შეცდომები აღმოვაჩინე თვით კემბრიჯის უნივერსიტეტის მიერ გამოცემულ თარგმანებში. თავად ნიცშეს აზრით, „არსებობს განზრახვით კეთილსინდისიერი თარგმანები, რომლებიც არის თითქმის გაყალბებები[1], როგორც უნებლიე ვულგარიზაციები[2] ორიგინალისა, მხოლოდ იმიტომ, რომ შეუძლებელია თარგმნო მისი ვაჟკაცური და მხიარული ტემპი“ (JGB-28). მაგრამ ნიცშე მიანიშნებს, რომ ჩვენ უნდა შევეგუოთ ენის საზღვრებს, როდესაც ლათინური ენის განუმეორებელ თვისებებზე საუბრობს (GD-Alten-1). გერმანული ენის ტემპთან შედარებით უფრო მძიმე - ქართული ენის ტემპი, ჩვენ ხელოვნურად არ უნდა ავაჩქაროთ, მით უფრო, რომ, როგორც თავად ნიცშე მიანიშნებს, საკუთრივ მის ტექსტებს ახასიათებს ლენტოს ტემპი (M-Vorrede-5, JGB-256), ფაქიზი სიდინჯე და ალკიონური[3] ტონი, რაც, ასევე, დაკავშირებულია პერიოდის კანონთან და გამორიცხავს ყოველგვარ უადგილო შემოკლებას. მეორე მხრივ, ნიცშესთვის, სტილის თვალსაზრისით, ღირებულია და შესაბამისად, მის ტექსტებს ახასიათებს სიმსუბუქე, ლაკონიზმი და სისადავე. სწორედ ამ წონასწორობის მისაღწევად არის საჭირო კარგი ნიცშელოგის ალღო და არა ნებისმიერი, თუნდაც „კარგად მოქართულე“ მთარგმნელი.
ის, რაც შედარებით მარტივია, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანი, არის ნიუანსური შინაარსობრივი სიზუსტე. განსაკუთრებით, იმის გათვალისწინებით, რომ ნიცშე, უპირველეს ყოვლისა, არის ფილოსოფოსი და არა პოეტი, როგორც მიაჩნიათ ხოლმე. ნიცშესთვის ნიუანსები იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ თარგმნის დროს, საჭიროა სხვა ენასთან მაქსიმალური დაახლოება, შესაძლოა, ქართული ენის ერთგვარი გარდაქმნა, გამრავალფეროვნება და გამდიდრება გერმანული ენის დახმარებით და არა ის, რასაც უწოდებენ ტექსტის „გადმოქართულებას“. უნდა მოხდეს სინტაქსური, თვით კალკამდე მისული და უფრო მეტიც: ეტიმოლოგიური ს ი ზ უ ს ტ ი ს დაცვა, რადგან, როგორც ნიცშე აღნიშნავს, ენა აზრის გამოხატვის ინსტრუმენტი როდია, არამედ ენა თავად ქმნის აზროვნებას და ყველა ენას თავისებური, განუმეორებელი აზროვნება აქვს:„ყოველგვარი ცნობიერი აზროვნება, მხოლოდ ენის დახმარებით არის შესაძლებელი. (...) უღრმესი ფილოსოფიური მიგნებები, უკვე გამზადებული დევს ენაში. (...) უბრალოდ, იფიქრეთ სუბიექტსა და ობიექტზე; მსჯელობის ცნება გრამატიკული წინადადებიდან არის მიღებული. სუბიექტი და პრედიკატი იყო სუბსტანციისა და აქციდენციის კატეგორიები“ (VUS) (Nietzsche 2016: 2659).1886 წელს ნიცშე იმავეს წერს: ‘ურალ-ალთაური ენობრივი სივრცის ფილოსოფოსები (რომელშიც სუბიექტის კონცეფცია ყველაზე ცუდად არის განვითარებული), დიდი ალბათობით, განსხვავებულად შეხედავენ „სამყაროს“ და განსხვავებულ გზებზე აღმოჩნდებიან, ვიდრე ინდო-გერმანელები და მუსლიმები: განსაზღვრული გრამატიკული ფუნქციების ჯადო, საბოლოო აზრით, არის ფ ი ზ ი ო ლ ო გ ი უ რ ი ღირებულებრივი განსჯებისა და რასობრივი პირობების ჯადო’ (JGB-20). ოღონდ, ცხადია, აქაც გვჭირდება ზომიერება, ოსტატობა და ფაქიზი ალღო, რომ მშობლიურ ენას ზიანი არ მივაყენოთ, რადგან ნიცშეს თანახმად, ბევრი უცხო ენის სწავლა „არის ნაჯახი, რომელიც ენის უფრო დახვეწილ შეგრძნებას მშობლიური ენის ფარგლებში, ფესვზე ადევს’ (MA-267).
გიორგი თავაძის თარგმანების შემთხვევაში, საუბარი ეხება არა ნიუანსებს, არა პერფექციონისტულ ტემპებს, არამედ აშკარად გამოხატულ, შინაარსობრივ და სტილურ შეცდომებს. დღეს ე.წ. „თავისუფალი თარგმანი“, შესაძლოა, თვით ნიცშეანურად მიიჩნევა. ტყუილი და ერთგვარი გაყალბება ნიცშესთან დასტურყოფილია, მაგრამ არა ნებისმიერ კონტექსტში. ფილოლოგიაში ნიცშე მოითხოვს სწორედ რომ ფაქტებს და ჭეშმარიტებას (AC-52), როგორც ძალაუფლების ნების გამოხატულებას. ამიტომაც ვისაუბრებ, დიახ, სწორედ რომ ზ უ ს ტ თარგმანზე! რომ აღარაფერი ვთქვათ შინაარსობრივ და სტილურ ნიუანსებზე, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია ნიცშესთვის, გიორგი თავაძის თარგმანებში რამდენჯერმე ხდება აზრის თავდაყირა დაყენება, ასე რომ, ამჯერად, უფრო ვრცლად დასაბუთდება, რომ ნიცშეს მისეული თარგმანი არის დამახინჯება და გაყალბება. აქ განვიხილავ მხოლოდ ლევან კობახიძის წიგნისთვის შერჩეულ პასაჟებს, ანუ აქ ჯერ კიდევ არ იქნება ნაჩვენები კატასტროფის მაქსიმუმი. მაგრამ, აქ წარმოდგენილი კატასტროფის მასშტაბიც სავსებით საკმარისი უნდა იყოს, რომ გიორგი თავაძის თარგმანებს სრული უნდობლობა გამოვუცხადოთ. მე აღარ უნდა დამჭირდეს დამატებითი ჩაღრმავება, რისი სურვილიც ნამდვილად არ მაქვს და ეს აიხსნება შემდეგი პასაჟით, რომლითაც ვიწყებ მისი თარგმანების კრიტიკას:
„გერმანელებში, ისევე, როგორც ქალებში, ვერასოდეს წააწყდები სიღრმეს. მათ უბრალოდ არ გააჩნიათ სიღრმე[4]. მორჩა და გათავდა. მაგრამ, ამასთან ერთად, სავსებით ბრტყელიც ვერ იქნება კაცი. რასაც გერმანიაში „სიღრმეს“ უწოდებენ, არის სწორედ ის საკუთარი თავისადმი მიმართული უსუფთაობის ინსტინქტი, რომელზედაც ვსაუბრობ. მათ არ სურთ საკუთარ თავში გარკვევა’(ნიცშე 2011: 109-110).
1) „წააწყდებით“ არაფერ შუაშია, ეს არის იდიომა auf den Grund kommen და ქართულადაც ზუსტად გადმოდის, როგორც „სიღრმის წვდომა“ ანუ „ბოლომდე (Grund) ჩაწვდომა“, „ღრმად ჩაწვდომა“, „ბოლომდე გაგება“. 2) ზემოხსენებულ წინასიტყვაობაშიც აღვნიშნე, რომ ნიცშე ითხოვს სადა, მკაფიო სტილს, ამიტომ არასწორია - „მორჩა და გათავდა“. ჩვენ უნდა დავივიწყოთ ის მითი, რომ ნიცშე არის მოპოეტო-მოლიტერატორო დეკადენტი და რაღაც ბოჰემური გზნებით საუბრობს. 3) მომდევნო შეცდომა: „სავსებით ბრტყელიც (flach) ვერ იქნება კაცი“. საგულისხმოა, რომ იმავე კონტექსტის მქონე სხვა აფორიზმში ეს სიტყვა სწორად არის თარგმნილი, როგორც „წყალმარჩხი“ (ნიცშე 2018: 37), ანუ როგორც ეს არის ჩემეულ თარგმანში: „ქალს მიიჩნევენ ღრმად — რატომ? იმიტომ, რომ მასში ვერასდროს წვდებიან სიღრმეს. ქალი არ არის თვით წყალმარჩხი“ (GD-Sprueche-27). 4) ნიცშეს სტილს არ შეესაბამება „ადამიანის“ მაგიერ „კაცის“ გამოყენება, არადა როგორც ქვემოთ ვნახავთ, გიორგი თავაძეს ძალიან მოსწონს სიტყვა „კაცის“ შემცველი ისეთი ფრაზები, რომლებიც ასევე არ შეეფერება ნიცშეს სტილს. 5) „სავსებით ვერ იქნება“ არ არის შესატყვისი ფრაზისა - „nicht einmal“, რასაც მოწმობს ხსენებული პასაჟის დასაწყისიც: „და როცა ადამიანი სუფთაც კი არ არის (nicht einmal reinlich ist), როგორ უნდა ჰქონდეს ს ი ღ რ მ ე ? “ (EH-WA-3). აქ საერთოდ არ არსებობს რამეგვარი მდინარე, რომ იგი ღრმა ან წყალმარჩხი იყოს, აქ არის მხოლოდ სიბინძურე, ტალახი:
„გერმანელში, თითქმის ისევე, როგორც ქალში, ვერასოდეს წვდებიან სიღრმეს, მ ა სი გ ი ა რ ა ქ ვ ს : ეს არის და ეს. მაგრამ ეს ნიშნავს, რომ ის არ არის თვით წყალმარჩხი — ის, რასაც გერმანიაში „ღრმას“ უწოდებენ, არის სწორედ ეს ინსტინქტური უსუფთაობა საკუთარი თავის მიმართ, რომელზეც ახლახან ვსაუბრობდი: მათ არ ს უ რ თ , საკუთარ თავზე მკაფიო წარმოდგენა ჰქონდეთ’ (EH-WA-3).
იქ, სადაც ორიგინალი თავისუფლად და გამართულად გადმოდის ქართულად, გიორგი თავაძე ხელოვნურად ქმნის უცნაურ ფრაზებს: „რა დოზით შეუძლია ჭეშმარიტების ატანა სულს? რამდენად დიდი ჭეშმარიტებების გაბედვას აძლევს იგი საკუთარ თავს?“ (ნიცშე 2011: 18). 1) ალბათ აქ მთარგმნელს სურდა ეთქვა „გაბედვის უფლებას აძლევს“ და უბრალოდ გამორჩა სიტყვა. ნებისმიერ შემთხვევაში, მსგავსი რამ ორიგინალში არ იგულისხმება. 2) გერმანული wie viel თარგმნილია ორგვარად: „რა დოზით“ და „რამდენად დიდი“, არადა ეს არის უბრალოდ „რამდენად“, რადგან ზუსტად ვერ გადმოვა სიტყვა viel, როგორც „ბევრი“ ან „დიდი“, სწორედ ისევე, როგორც ინგლისური “how much” არ გადმოდის ზუსტად; სწორი თარგმანია: „რამდენ ჭეშმარიტებას ი ტ ა ნ ს , რამდენ ჭეშმარიტებას ბ ე დ ა ვ სსული?“ (EH-Vorwort-3).
ეს გაბედულება, თავის მხრივ, დამოკიდებულია ძალაზე, როგორც ეს ჩანს სხვა პასაჟში, რომელიც არის გიორგი თავაძის მიერ საპირისპირო შინაარსით თარგმნის მეორე შემთხვევა: “ზუსტად რამდენადაც გაბედავს წინსვლას ჩვენი სიმამაცე, სწორედ იმავე ძალით ვუახლოვდებით ჭეშმარიტებას” (ნიცშე 2011: 66). 1) აქ ისე ჩანს, რომ გაბედვა არის მიზეზი, „ძალით მიახლოება“ კი შედეგი. ნიცშეს ტექსტში ჯერ გაბედვაზე წერია და შემდეგ „ძალით მიახლოებაზე“. დროში თანმიმდევრობა მიზეზშედეგობრივი თანმიმდევრობის ილუზიას ქმნის, რასაც, სხვათა შორის, ნიცშე ხშირად აღნიშნავს, როცა მექანიცისტურ კონცეფციას აკრიტიკებს. არადა, კონტექსტიდან ჩანს, რომ სწორედ ძალაა გაბედვის წინაპირობა. 2) მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, მთარგმნელმა გამოტოვა სიტყვა, რომელიც ორიგინალში, არც მეტი, არც ნაკლები, არის ხ ა ზ გ ა ს მ უ ლ ი ! გამოტოვებული სიტყვა „darf“, ნიშნავს უფლების ქონას, შესაძლებლობის ქონას, ზოგადად, ანუ იმას, თუ რა შეიძლება. 3) აქ ასევე დარღვეულია ნიცშეს მთავარი პრინციპი: სიდინჯე და ალკიონური, ლენტოს ტემპი; 4) ორიგინალში წერია genau, რაც გიორგი თავაძესთან გახდა ჯერ „ზუსტად“, შემდეგ კი „სწორედ“. არადა, აქ არის პერიოდის შემთხვევა, როდესაც ხდება მსგავსი ფუნქციის მქონე ფრაზების ჩამოთვლა, რათა ორივე დაუკავშირდეს ერთ ზმნას, რომელიც მოთავსებულია ბოლოში. სიტყვა „ზუსტად“ მეორდება იმის გამოც, რომ ეს ჩამოთვლა ხაზგასმული იყოს. ამ ყოველივეს გათვალისწინებით, ასეთი იქნება ზ უ ს ტ ი თარგმანი: ‘ამის გასაგებად, საჭიროა გაბედულება და, როგორც მისი წინაპირობა,ძ ა ლ ი ს სიჭარბე: რადგან ზუსტად იმდენად, რამდენადაც გამბედაობისათვის წინსვლის გარისკვა შ ე ი ძ ლ ე ბ ა , ზუსტად ძალის ზომის შესაბამისად, ვუახლოვდებით ჭეშმარიტებას’ (EH-GT-2).
ვნახოთ უაღრესად შეუსაბამო თარგმანის, სიტყვების ამოკლების და დამატების მომდევნო მაგალითი: „წარმოვიდგინოთ უკიდურესი შემთხვევა: დავუშვათ, რომ რაიმე წიგნი მოგვითხრობს ისეთი განცდის შესახებ, რომლებიც როგორც ხშირი, ასევე, იშვიათი გამოცდილების მიღმა ძევს“ (ნიცშე 2011: 55). ამ შემთხვევაში, მთარგმნელმა ამოაკლო ერთი დედნისეული სიტყვა: „სრულიად“, რადგან ვერ დაწერდა „გამოცდილების სრულიად მიღმა ძევს“, რამდენადაც ეს ქართული ენისთვის მიუღებელი გადმოტანა იქნებოდა. გამოსავალი, რომელსაც გიორგი თავაძემ ვერ მიაგნო, არის შემდეგი: „ვიფიქროთ ახლა იმ უკიდურეს შემთხვევაზე, როცა წიგნი მხოლოდ და მხოლოდ ისეთ გამოცდილებებზე საუბრობს, რომლებიც სრულიად სცდება ხშირ ან თუნდაც მხოლოდ იშვიათი გამოცდილების შესაძლებლობის ფარგლებს“ (EH-Bücher-1). სიტყვა „შესაძლებლობა“, ასევე „მხოლოდ და მხოლოდ“ (lauter), თავაძის თარგმანში ამოკლებულია. ანუ რა გამოდის? ამოკლებულია საჭირო სიტყვები და სამაგიეროდ, გაწელილია წინადადება სხვა, არასაჭირო სიტყვების დამატებით, როგორებიცაა: „დავუშვათ, რომ“ , „როგორც... ასევე“, „შესახებ“, რომელთაგან პირველი ორი დედანში საერთოდ არ მოიაზრება, მესამე კი „ზე“ თანდებულითაც გადმოიცემა.
ვნახოთ პასაჟის გაგრძელება: „უბრალოდ, არაფერი იქნება გაგონილი აკუსტიკური ილუზიის წყალობით, რომლის მიხედვითაც, სადაც არაფერი ისმის, იქ, აგრეთვე, არაფერია...“ (ნიცშე 2011: 55). მაშ ასე: 1) ცხადია, რომ სტილურად მიუღებელია „არაფერი იქნება გაგონილი“, კონტექსტი არ მოითხოვს აქ სპეციფიკურად ამგვარ ფორმას; 2) გარდა ამისა, აკუსტიკური ილუზიის განმარტების მაგიერ, მთარგმნელს ისე გამოსდის, თითქოს აკუსტიკური ილუზია იყოს ვინმე პიროვნება, რომელიც რაიმე აზრს გამოთქვამს და ჩვენ მისი აზრის „მიხედვით“ ვამბობთ რაიმეს, ან თითქოს ილუზია იყოს ლექსიკონი, წყარო ან სახელმძღვანელო, რომელსაც ვიმოწმებთ; 3) ფრაზა - „აგრეთვე არაფერია“ დედანთან უფრო ახლოა, სამაგიეროდ, ქართულ ენაში ამგვარი ფორმით ხაზი არ ესმება რაიმეს არარსებობის ფაქტს, ნიცშე კი ამ სიტყვას ხაზს უსვამს; 4) ყველაზე მთავარი, შ ი ნ ა ა რ ს ო ბ რ ი ვ ი შ ე ც დ ო მ ა არის ის, რომ აქ აკუსტიკური ილუზიის „წყალობა“ არაფერ შუაშია. მთარგმნელს ისე გამოჰყავს, თითქოს აკუსტიკური ილუზია არის მიზეზი იმისა, რომ გამოცდილების გარეშე ვერაფერს გაიგონებ. არადა სწორედ პირიქით: ჯერ ხდება ვერგაგონება გამოცდილების არარსებობის გამო და მერე ჩნდება აკუსტიკური ილუზია: „ჩვენ ვერაფერი გავიგონეთ, შესაბამისად, იქ არაფერი არსებობს“. ეს უკვე მესამე შემთხვევაა, როცა წინადადება საპირისპირო აზრს იძენს გიორგი თავაძის ვერსიაში. სწორი თარგმანი კი არის ამგვარი: „ამ შემთხვევაში, უბრალოდ არაფერი გვესმის, იმ აკუსტიკური ილუზიის თანხლებით, რომ სადაც არაფერი გვესმის,ი ქ ა რ ი ს კ ი დ ე ცა რ ა ფ ე რ ი ... “ (EH-Bücher-1).
ამ პასაჟის ბოლო ნაწილს კომენტარის გარეშე გთავაზობთ. მისი ფინალი აბსოლუტურად აცდენილია ორიგინალს: ‘ვისაც სჯეროდა, რომ ჩემგან რაღაც გაიგო, მან თავისი სურვილისამებრ გადამაკეთა ხშირად სრულიად საპირისპირო ნატურად, მაგალითად, „იდეალისტად“; ხოლო ვინც საერთოდ ვერაფერი გაიგო ჩემგან, იგი საერთოდ უარყოფდა ჩემი გაგების შესაძლებლობას’ (ნიცშე 2011: 55-56). აქ არის შინაარსობრივი შეცდომები, რომელთაგან უმთავრესია ფინალი: ნიცშე არ საუბრობს „გაგების შესაძლებლობაზე“. სინამდვილეში, ნიცშეს უწერია: ‘ვისაც ჰგონია, რომ ჩემგან რაღაც გაიგო, მან ჩემგან რაღაც გამოჩარხა, თავისი ხატის თანახმად, — არცთუ იშვიათად, ჩემი საწინააღმდეგო რამ, მაგალითად „იდეალისტი“; ვინც ვერაფერი გაიგო ჩემგან, უარყოფს, რომ საერთოდ მხედველობაში მისაღები ვარ’ (EH-Bücher-1).
შეცდომების ამავე ტიპს ეკუთვნის შემდეგი პასაჟი: „აღმოვაჩენდი დიდ გერმანულ ქალაქს, ამ ცოდვის ბუნაგს, სადაც არაფერი იზრდება, სადაც ყველაფერი, ვარგისი თუ უვარგისი, ერთ ქვაბში იხარშება“ (ნიცშე 2011: 49). ორიგინალში gebaute ნიშნავს შენობას, სტრუქტურას, კონსტრუქციას, laster კი არის როგორც „მანკიერება“, ასევე “ტვირთმზიდები“, „სატვირთო მანქანები“. თავაძის მიერ „ხარშვად“ გადმოტანილი Eingeschleppt კი, არის „შემოტანილი“, „იმპორტირებული“. თუ „ცოდვის ბუნაგად“ ვთარგმნით laster-ს, მაშ არალოგიკურია, რომ მასში კარგიც იყოს რამე. აქ უფრო იმაზეა საუბარი, რომ ამ დიდ გერმანულ ქალაქში საკუთარი არაფერი აქვთ, არც ცუდი, არც კარგი, იქ არაფერი იზრდება და ყველაფერი შემოაქვთ გარედან. შესაბამისად, ზ უ ს ტ ი თარგმანი ასეთია: “აღმოვაჩენ დიდ გერმანულ ქალაქს, ამ ტვირთმზიდების სტრუქტურას, სადაც არაფერი იზრდება, სადაც ნებისმიერი რამ, კარგი და ცუდი, არის შემოტანილი“ (EH-Klug-8).
მსგავსი, გაყალბებამდე მისული უზუსტობა, ბევრი იქნება გიორგი თავაძის თარგმანში და ამის დასტურად, შემდეგი მაგალითიც უნდა მოვიყვანო, უთუოდ: ‘ყოველგვარი „ფემინიზმი“ ადამიანებში, აგრეთვე, კაცებში, ჩემთვის დახურულ კარიბჭეს წარმოადგენს. ისინი ვერასოდეს შეაღწევენ გამბედავი შემეცნების ამ ლაბირინთში’ (ნიცშე 2011: 58). დავიწყოთ: 1) აქ ისე გამოდის, თითქოს, „კაცები“ ცალკე სახეობა იყოს და არ მოიაზრებოდეს ადამიანის ზოგად სახელში! გერმანულ სიტყვას „auch” მხოლოდ „აგრეთვეს“ მნიშვნელობა როდი აქვს, სიტყვა auch ნაკლები სიხშირით, თუმცა მაინც არის: „მით უფრო“, „მეტადრე“ და მისთ. 2) ნიცშეს არ უწერია „შემეცნება“, თანაც მხოლობით რიცხვში; 3) ასევე მნიშვნელოვნად იცვლება შინაარსი, როდესაც სახელზმნა საჭიროების გარეშე ითარგმნება, როგორც ზედსართავი სახელი ანუ „დახურული კარიბჭე“. აი ზუსტი თარგმანიც: ‘ამგვარადვე არის ნებისმიერი „ფემინიზმი“ ადამიანში, მით უფრო მამაკაცში, კარიბჭის დახურვა ჩემთვის: ვერასდროს ამ ლაბირინთში გაბედული მიგნებებისა, ვერ აღმოჩნდები’ (EH-Bücher-3).
საპირისპირო აზრს იძენს წინადადება შემდეგ თარგმანში: “მათ აღარ სურთ შემეცნება, décadent-ები აუცილებლობით საჭიროებენ სიცრუეს - ეს მათი თვით შენახვის (არსებობის) პირობაა”(ნიცშე 2011: 66). 1) ფრაზა: Es steht ihnen nicht frei - გულისხმობს, რომ შემეცნება მათ ნება-სურვილზე სწორედ რომ არ არის დამოკიდებული! 2) გარდა ამისა, „აუცილებლობით საჭიროებენ“ აშკარად ტავტოლოგიურად ჟღერს, როცა არ არსებობს ამგვარი თარგმნის „აუცილებელი საჭიროება“! 3) ისევე, როგორც არ არის საჭირო ეს ორაზროვანი „თვითშენახვა და არსებობა“. სინამდვილეში, აი, რა წერია: „ისინი არ არიან თავისუფლები, რომ შეიმეცნონ: décadent-ებს აქვთ სიცრუის ს ა ჭ ი რ ო ე ბ ა , ეს არის მათი გადარჩენის პირობა“ (EH-GT-2).
გიორგი თავაძის მომდევნო თარგმანში წერია „ზომა“, არადა ნიცშეს უწერია „საზომი“ და კონტექსტიც ამ სიტყვას მოითხოვს: „თავდამსხმელის ძალას დაპირისპირებაში (რომელიც თავდამსხმელს ესაჭიროება) თავისებური ზომა აქვს; ამ ძალის ნებისმიერი გაზრდა გაცილებით მძლავრი მოწინააღდეგის ან პრობლემის ძიებაში ვლინდება“ (ნიცშე 2011: 32). სინამდვილეში, აქ წერია ეს: „თავდამსხმელის ძალისათვის, წინააღმდეგობა, რომლის საჭიროებაც მას აქვს, არის ერთგვარის ა ზ ო მ ი : ნებისმიერი ზრდა ვლინდება უფრო ძლიერი მოწინააღმდეგის — ან პრობლემის ძიებაში“ (EH-Weise-7).
ვნახოთ სიტყვების არასწორი თარგმანის შემდეგი მაგალითი:
„საბედნიეროდ, სამყარო არაა აგებული ისეთი ინსტინქტებისაგან, რომ მასში ყველა გულკეთილმა ჯოგის პირუტყვმა თავისი შეზღუდული ბედნიერება იპოვოს. იმის მოთხოვნა, რომ ყველა გახდეს კეთილი, ცისფერთვალება, კეთილგანწყობილი, "კეთილშობილი" და გადაიქცეს ჯოგის პირუტყვად, ან როგორც ეს ბ-ნ ჰერბერტ სპენსერს სურს, ალტრუისტულ ადამიანად, იქნებოდა რეალობისთვის მისი დიადი თავისებურების წართმევა, კაცობრიობის კასტრაცია და მისი დაყვანა უბადრუკ ჩინურ სტანდარტზე. და ეს სცადეს! სწორედ ამას უწოდებდნენ მორალს....“ (ნიცშე 2011: 116).
1) აქ „ყველას“ მაგიერ, წერია „მხოლოდ და მხოლოდ“ (gerade bloss) ანუ „მხოლოდ და მხოლოდ გულკეთილმა ჯოგის ცხოველმა“. უფრო ზუსტი თარგმანი არის „მართ ოდენ“, რაც შეგნებულად არ გამოვიყენე არასაჭირო არქაიზმის უარყოფის ნიცშეანური პრინციპიდან გამომდინარე; 2) ასევე, გიორგი თავაძე ბრჭყალებში სვამს სიტყვას „კეთილშობილი“, ალბათ წინა სიტყვის - „კეთილგანწყობილის“ გავლენით, არადა აქ სულ სხვა რამ წერია:
„სამყარო არ არის, საბედნიეროდ, ისეთ ინსტინქტებზე აგებული, რომ მასში მხოლოდ და მხოლოდ გულკეთილმა ჯოგის ცხოველმა, თავისი შეზღუდული ბედნიერება იპოვოს; იმის მოთხოვნა, რომ ყველა ჩვენგანი „კეთილი ადამიანი“, ჯოგის ცხოველი, ცისფერთვალება, კეთილმოსურნე, „მშვენიერი სული“ — ან როგორც ბატონი ჰერბერტ სპენსერი ისურვებდა, ალტრუისტული გახდეს, გაუტოლდებოდა არსებობისათვის თავისი დ ი ა დ იხასიათის წართმევას, გაუტოლდებოდა კაცობრიობის კასტრირებას და უბადრუკ ჩინურ დონემდე დაყვანას. — დ ა ე ს ს ც ა დ ე ს ! ... ს წ ო რ ე დ ა მ ა სუ წ ო დ ე ბ დ ნ ე ნ მ ო რ ა ლ ს ... “ (EH-Schicksal-4).
ამ პასაჟის გაგრძელებაში, გიორგი თავაძე გერმანულ სიტყვა weil-ს არასწორად თარგმნის, როგორც „რომლებიც“:
„იგი მათ აღქვამს, როგორც ადამიანთა ყველაზე მავნებელ გვარს, რომლებიც საკუთარ არსებობას ჭეშმარიტებისა და მომავლის ხარჯზე ინარჩუნებენ“ (ნიცშე 2011: 116). არადა აქ წერია: „იგი აღიქვამს მათ, როგორც ა დ ა მ ი ა ნ ი ს ყ ვ ე ლ ა ზ ე მ ა ვ ნ ე ბ ე ლ ს ა ხ ე ო ბ ა ს , რამდენადაც ისინი ჭ ე შ მ ა რ ი ტ ე ბ ი ს ხარჯზე, ისევე როგორც მ ო მ ა ვ ლ ი ს ხარჯზე უზრუნველყოფენ თავიანთ არსებობას“ (EH-Schicksal-4).
გიორგი თავაძის მომდევნო თარგმანში, სიტყვა „აღზევება“ ნიცშეს „გაკეთილშობილების“ მცდელობებს მიეკუთვნება. ნიცშე საუბრობს ადამიანის ახალი ჯიშის გამოყვანაზე, ნიცშე საუბრობს „მცენარე ადამიანზე“ (JGB-44) და ადამიანს განიხილავს, უფრო მეტად, წმინდა ბიოლოგიური, ცხოველური თვალსაზრისით. არ არის საჭირო შელამაზება, დიახ, აქ ნიცშე სწორედ „კაცობრიობის ჯიშის გაუმჯობესებას“ გულისხმობს. ასევე ნიცშეს ტონის ნებსით თუ უნებლიედ შერბილებას ემსახურება შინაარსობრივი უზუსტობა - „თავდასხმამ შედეგი გამოიღო“, რადგან Attentat ნიშნავს მკვლელობის მცდელობას და არა უბრალოდ თავდასხმას, ასე რომ, ნიცშე გულისხმობს „მკვლელობის წარმატებულ მცდელობას“. სხვა მცირე უზუსტობებს მკითხველი თავად შენიშნავს:
‘დავუშვათ, რომ ასი წლის შემდეგ ჩემმა თავდასხმამ ორიათასწლოვან არაბუნებრიობასა და ადამიანური ბუნების გახრწნაზე შედეგი გამოიღო. სიცოცხლის ის ახალი პარტია, რომელიც საკუთარ თავზე აიღებს ყველაზე დიად ამოცანას — კაცობრიობის აღზევებას, ყოველივე გადაგვარებადისა და პარაზიტულის უმოწყალო განადგურების ჩათვლით, კვლავ შესაძლებელს გახდის სიცოცხლის სიჭარბეს დედამიწაზე. ამ სიცოცხლის სიჭარბიდან დიონისური მდგომარეობა კვლავ უნდა ამოიზარდოს’ (ნიცშე 2011: 67).
ჩემეული თარგმანი კი ასეთია:
“მოდით გავიხედოთ ასი წლის შემდეგ, იმ შემთხვევის დაშვებით, რომ ორიათასწლოვან არაბუნებრიობას და კაცობრიობის გახრწნას წარმატებით მოვუღე ბოლო. სიცოცხლის ეს ახალი გუნდი, რომელიც ყველაზე დიად ამოცანას, კაცობრიობის ჯიშის გაუმჯობესებას, ხელს მოკიდებს, მათ შორის, ყოველივე გადაგვარების გზაზე მყოფისა და პარაზიტულის დაუნდობელ განადგურებას, ისევ შესაძლებელს გახდის დედამიწაზე იმ ს ი ც ო ც ხ ლ ი ს ს ი ჭ ა რ ბ ე ს , რომლიდანაც დიონისური მდგომარეობაც ისევ უნდა ამოიზარდოს“ (EH-GT-4).
შემდეგ პასაჟში გვაქვს ფაქტობრივი უზუსტობა, რომელიც გამოწვეულია ალუზიის, რემინისცენციის, ან პაროდიული გადაძახილის არცოდნით: „ყველა ღირებულების გადაფასება: ეს ჩემი ფორმულა კაცობრიობის თვითცნობიერების უმაღლეს აქტს გამოხატავს, რომელიც ჩემში განსხეულდა“ (ნიცშე 2011: 113). ორიგინალში არსებული სიტყვა „გენია“ აქ სრულიად გამოტოვებულია, რადგან მთარგმნელმა მიიჩნია, რომ განსხეულებასთან გენია ზედმეტი იყო. არადა: der in mir Fleisch und Genie geworden ist არის ალუზია ბიბლიური ფრაზისაა: „სიტყვა ხორცად იქცა და დაემკვიდრა ჩვენს შორის“ (იოანე 1,14). აქ სწორედ პირდაპირი თარგმანი იყო საჭირო და საკმარისი, არავითარი განსხეულება, ინკარნაცია და განხორციელება ან ხორცშესხმა. სხვა, არანაკლებ მნიშვნელოვანი უზუსტობების გათვალისწინებით, სწორი თარგმანი იქნება ამგვარი: „ ყ ვ ე ლ ა ღ ი რ ე ბ უ ლ ე ბ ი ს გ ა დ ა ფ ა ს ე ბ ა : ეს არის ჩემი ფორმულა კაცობრიობის უმაღლესი თვითგამოკვლევის აქტისათვის, რომელიც ჩემში ხორცად და გენიად არის ქცეული“ (EH-Schicksal-1).
გ. თავაძის ვერსია - „ყველა ვერ მოუსმენს ზარატუსტრას“ (ნიცშე 2011: 19), შევადაროთ ჩემეულ თარმანს: „არავინაა თავისუფალი, ზარატუსტრასთვის ყურები ჰქონდეს“ (EH-Vorwort-4). 1) „ჰქონდეს ყურები“ - ეს ფრაზა შემთხვევითი როდია, რათა მისი ჩანაცვლება შეიძლებოდეს. ეს არის ალუზია სახარებისეული ფრაზისა „ვისაც ყურები აქვს, ისმინოს“. ნიცშე სხვაგანაც მიმართავს ამგვარ ალუზიას და ზარატუსტრა ხშირად პაროდირებს სახარებას. 2) „ვერ მოუსმენს“ არ გამოხატავს იმ სპეციფიკურ ფრაზას, რაც არის „es steht Niemandem frei“, როგორც ეს ზემოთაც ვნახეთ.
უაღრესად ნიუანსურ თარგმანს მოითხოვს ნიცშეს მიერ ციტირებული ლათინური ფრაზა - increscunt animi, virescit volnere virtus, რაც გიორგი თავაძემ ამგვარად თარგმნა: „ივსება სული და სიმამაცე ჭრილობასთან ერთად იზრდება“ (ნიცშე 2022: 157). სიტყვა animi ლათინურში მხოლოდ სულს არ ნიშნავს, აქ იგი უნდა ითარგმნოს, როგორც სულიერი მხნეობა, გულადობა, რადგან აქ ვლინდება სწორედ აფორისტული სტილის საინტერესო თავისებურება, ერთგვარი რიტორიკული ხერხი, რაც თავად ნიცშესაც ახასიათებს: სინონიმური სიტყვების ერთად თავმოყრა, ნიუანსური სხვაობების შეპირისპირება. თანაც, ამ შემთხვევაში, ორი სინონიმური წყვილი გვაქვს: არსებითი სახელებიც და ზმნებიც. ერთი შეხედვით, increscunt და virescit - ორივე არის „ზრდა“, ასევე animi და virtus, ორივე არის „გაბედულება, ვაჟკაცობა“. მაგრამ საქმეც ისაა, რომ აქ არის ჩადებული უფრო იშვიათი და ნიუანსური მნიშვნელობები . პირველი “ზრდა” არის „გაღვივება, თესლის ზრდა“, მეორე “ზრდა” კი - „აღმოცენება, ამწვანება, ფოთლის მოსხმა, ყვავილობა, გაფურჩქვნა, ზრდის დასრულება“. საუბარია მცენარის ზრდის საწყის და ბოლო ეტაპებზე.
აქ საინტერესოა სხვა ლათინური აფორიზმიც: succisa visceret, რასაც ინგლისურად თარგმნიან ასე: - „რასაც სხლავენ, უფრო ძლიერი იზრდება“. რამდენად არის „უფრო ძლიერი იზრდება“ სწორი თარგმანი? იქნებ, უბრალოდ, ის იგულისხმება აქ, რომ „რაც გასხლეს, გაიფურჩქნა“?. თუ გავიხსენებთ ნიცშეს აფორიზმს: „რაც არ მკლავს, მხოლოდ მაძლიერებს“, თითქოს სწორედ პირველი აზრით თარგმანი უნდა იყოს ამ კონტექსტისთვის უფრო მეტად სწორი და ნიცშეც ალბათ მისითაა შთაგონებული. თუმცა სიტყვა „გაფურჩქვნაში“, „აყვავებაში“ იმთავითვე მოიაზრება ძალის მატების, ზოგადად მატების მომენტი. ამ შემთხვევაში, გაძლიერება ანუ ძალის მომატება და გაფურჩქვნა თანაბარმნიშვნელოვანია, თუ გავიხსენებთ გამოთქმას - „ძალების გაფურჩქვნის ხანა“.
საუბარია იმაზე, რომ გასხვლის შემდეგ, ზედმეტ ტოტებში აღარ მიდის საკვები და გასხვლის შედეგად დარჩენილი ტოტი, უფრო ფასეულია ნაყოფიერების ანუ აყვავების და გაფურჩქვნის თვალსაზრისით - ეს ყოველივე კი ძალიან ნიცშეანურია მეორე თვალსაზრისითაც - სწორედ კაცობრიობის ამგვარი გასხვლით გამოიყვანება ნიცშეს ახალი ადამიანი, სწორედ სუსტი და ავადმყოფი ტიპების გადაშენებით, რათა ჯანსაღმა ისაზრდოოს მეტად. ამგვარად, აქ არის არა უბრალოდ ზომაში ზრდა, არა ავთვისებიანი ზრდა, არა სარეველას ზრდა, არამედ ზრდა ნაყოფიერების, სიცოცხლისუნარიანობის თვალსაზრისით, სისხლსავსე ზრდა, სასიცოცხლო წვენის, სისხლის მატება. ალბათ ამიტომ, თავად ნიცშე, თავის წერილში კიოზელიცისადმი, დაზუსტებით და ვრცლად თარგმნის ამ ლათინური გამონათქვამის ფინალს:
„ერთი ერთობ ძველი რომაელი ამბობს შენნაირ მეომარზე:
„increscunt animi, virescit volnere virtus“
(იგი აღვივებს გულადობას, მხოლოდ ჭრილობისგან აღმოცენდება ვაჟკაცობა სასიცოცხლო წვენით და ძალით)“ (BVN-1885,648). აქ ნიცშე იყენებს გერმანულ იდიომას in saft und kraft, სადაც saft არის როგორც მცენარის, ხის წვენი, ასევე სიცოცხლისუნარიანობა, ენერგია, სასიცოცხლო სინოტივე, სისხლი. როგორც ჩანს, ამ იდიომით, ნიცშე ადამიანის გაძლიერებას ჭრილობის შედეგად, ადარებს მცენარის სასიცოცხლო წვენით ავსებას გასხვლის შედეგად. ასე რომ, როგორც ნიცშე მიანიშნებს, virescit აშკარად „გაფურჩქვნას“ გულისხმობს და არა უბრალოდ „ხელახლა ამოზრდას“ ან „გაზრდას“.
სინონიმური წყვილია არსებითი სახელების შემთხვევაშიც: პირველი არის სხეულისგან დამოუკიდებელი გაბედულება ანუ სულიერი მხნეობა, ვაჟკაცური სულისკვეთება, გულადობა, რადგან animi „სულს“ ნიშნავს ლათინურად, თავისი პირველადი, უფრო გავრცელებული მნიშვნელობით. ხოლო მეორე სიტყვა - virtus - არის მამაკაცურ ძალასთან ასოცირებული გამბედაობა - ვაჟკაცობა, სიმამაცე, მამაკაცურობა, რადგან vir ლათინურად ნიშნავს „მამაკაცს“. ერთი მხრივ, გაბედულება სხეულის ძალაზე, კუნთების ზომაზე არ არის დამოკიდებული, მეორე მხრივ კი ფიზიკური ძალა, ცხადია, გაბედულების მყარი საფუძველია. ეს ყოველივე, სავსებით ნიცშეანურია, სწორედ ამიტომ, ამგვარი ნიუანსური შეპირისპირების ფარული სათქმელი, სწორედ ეს აზრი უნდა იყოს. საბოლოოდ, რადგან მცენარის გაფურჩქვნა და აყვავება არის ზრდის დასრულება და რადგან გაღვივებაში ზრდის დასაწყისი იგულისხმება, სწორედ წრის შეკვრა და ყოვლისმომცველობა უნდა იყოს მინიშნებული ამ ლათინური აფორიზმით. მაშასადამე, ჭრილობა, ერთი მხრივ, სულიერ მხნეობას აღვიძებს ადამიანში, მეორე მხრივ კი, სრულ ფიზიკურ და სულიერ აყვავებამდე, ძალების სრულ გაფურჩქვნამდე მიიყვანს მას, იმუნიტეტის გაძლიერებით. ამ ყოველივეს გათვალისწინებით, სწორი თარგმანი უნდა იყოს ასეთი:
„ის აღვივებს გულადობას, ჭრილობიდან იფურჩქნება ვაჟკაცობა“.
ვნახოთ სრული პასაჟი:
„თვით ჭრილობაში არის ასევე მკურნალი ძალა. ერთი გამონათქვამი, რომლის წყაროსაც სწავლულთა ცნობისმოყვარეობისგან დავიცავ, დიდი ხანია, რაც ჩემი დევიზია:
„increscunt animi, virescit volnere virtus“ (GD-Vorwort).
გიორგი თავაძემ არ იცის ნიუანსების როლი ნიცშეს ფილოსოფიაში. მას წარმოდგენაც არ აქვს, რომ ნიცშე განასხვავებს „თავისუფალს“ და „გათავისუფლებულს“, ამიტომ თარგმნის ასე: ‘თავისუფალი ადამიანი, უფრო მეტად კი თავისუფალი სული, ფეხქვეშ თელავს კეთილდღეობის ისეთ გულისამრევ სახეს, რომელზედაც წვრილი მოვაჭრეები, ქრისტიანები, ძროხები, დედაკაცები, ინგლისელები და სხვა დემოკრატები ოცნებობენ. თავისუფალი ადამიანი მეომარია’ (ნიცშე 2022: 123). სწორი თარგმანი კი ასეთია: ‘ გ ა თ ა ვ ი ს უ ფ ლ ე ბ უ ლ ი ადამიანი, გაცილებით მეტად კი გათავისუფლებული სული, ფეხით თელავს კეთილდღეობის საზიზღარ სახეობას, რომელზეც წვრილმოვაჭრენი, ქრისტიანები, ძროხები, ქალები, ინგლისელები და სხვა დემოკრატები ოცნებობენ. თავისუფალი ადამიანი არის მ ე ო მ ა რ ი ‘ (GD-Streifzuege-38).
ეს ადამიანი „გათავისუფლებული“ იმიტომ არის, რომ იგი თავიდან სულაც არ იყო თავისუფალი. მისი თავისუფლება არის ხანგრძლივი შეზღუდვისა და თვითშეზღუდვის ჯილდო და მონაპოვარი:
‘მოდით დავდგეთ ამ უზარმაზარი პროცესის დასასრულის პირისპირ, იქ, სადაც ხე საბოლოოდ თავის ნაყოფს იძლევა, სადაც საზოგადოებას და მის ზნე-ჩვეულების ზნეობას საბოლოოდ გამოაქვს დღის სინათლეზე, თურ ი ს ი საშუალებები იყვნენ ისინი უბრალოდ: ამგვარად ვპოულობთ ჩვენ, როგორც ყველაზე მწიფე ნაყოფს მის ხეზე, ს უ ვ ე რ ე ნ უ ლ ი ნ დ ი ვ ი დ ს , რომელიც მხოლოდ საკუთარ თავს ჰგავს, რომელიც ზნე-ჩვეულების ზნეობისგან ისევ გათავისუფლდა, ავტონომიურ, ზეზნეობრივ ინდივიდს (რადგან „ავტონომიური“ და „ზნეობრივი“ ურთიერთგამომრიცხავია), მოკლედ, ადამიანს საკუთარი, დამოუკიდებელი, გამძლე ნებით, რომელსაც დ ა პ ი რ ე ბ ი ს უ ფ ლ ე ბ აა ქ ვ ს — და მასში ვპოულობთ ამაყ, ყველა კუნთში მთრთოლვარე გაცნობიერებას იმისა, თუ საბოლოოდ მან რას მიაღწია და რა შეისისხლხორცა, ძალაუფლებისა და თავისუფლების ნამდვილ გაცნობიერებას, ზოგადად ადამიანის სრულქმნის განცდას. ამ გათავისუფლებულმა ადამიანმა, რომელსაც ნამდვილად აქვს დაპირების უ ფ ლ ე ბ ა , ამ მფლობელმა თ ა ვ ი ს უ ფ ა ლ ი ნებისა, ამ სუვერენმა — როგორ შეიძლება არ იცოდეს, რა უპირატესობა აქვს ყველას მიმართ, ვისაც დაპირების და საკუთარი თავის თავდებობის უფლება არ აქვს, იგი რამხელა ნდობას, რამხელა შიშს, რამხელა კრძალვას აღძრავს — იგი " ი მ ს ა ხ უ რ ე ბ ს " ამ სამივეს — და როგორ შეიძლება არ იცოდეს, საკუთარ თავზე ამგვარ ბატონობასთან ერთად, გარემოებებზე, ბუნებასა და ყველა მცირე ნებისყოფის მქონე და არასანდო ქმნილებაზე ბატონობაც როგორ გარდაუვლად ებოძა მას? „თავისუფალი“ ადამიანი, მუდმივი, ურღვევი ნების მქონე, ამ ნებიდან გამომდინარე ფლობს ასევე ღ ი რ ე ბ უ ლ ე ბ ი ს ს ა კ უ თ ა რ ს ტ ა ნ დ ა რ ტ ს : განიხილავს რა სხვებს საკუთარი გადმოსახედიდან, იგი პატივს სცემს ან შეიზიზღებს’ (GM-II-2).
ცხადია, ფინალური პასაჟის სიტყვა „თავისუფალი“, რატომაც არის ბრჭყალებში. ნიუანსურ სიზუსტეს მოითხოვდა ასევე პასაჟი, რომელიც ასე ითარგმნა:
‘მიუხედავად ჩემი ბუნებისა (ჩემი უშინაგანესი ინსტინქტებისათვის ყოველივე გერმანული იმდენად უცხოა, რომ თვით გერმანელის უბრალო სიახლოვემაც კი, შესაძლოა, ცუდად იმოქმედოს ჩემს საჭმლის მომნელებელ სისტემაზე), პირველი შეხება ვაგნერთან, ამავე დროს, პირველი ამოსუნთქვა იყო ჩემს ცხოვრებაში. მე მას შევიგრძნობდი და პატივს ვცემდი როგორც უცხოელს, როგორც საპირისპიროს, როგორც ცოცხალ პროტესტს ყველა „გერმანული სიქველის“ წინააღმდეგ’ (ნიცშე 2011: 32).
1) არავითარი „მიუხედავად“, 2) არავითარი ფრჩხილები, 3) არავითარი „უშინაგანესი“, ორიგინალში არ არის. 4) ასევე აქ მთარგმნელს უწერია მხოლოდ „ამოსუნთქვა“, არადა გერმანული სიტყვა „aufatmen“ ნიშნავს „შვებით ამოსუნთქვას“, „სუნთქვის განახლებას“, „კვლავ სუნთქვას“. მხოლოდ „ამოსუნთქვა“, ხშირ შემთხვევაში კი, მაგრამ მუდამ არ მიანიშნებს, რომ ეს არის „შვებით ამოსუნთქვა“. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, როცა წერია „პირველი ამოსუნთქვა“, ეს ახალშობილის პირველ ამოსუნთქვასთან უფრო ასოცირდება; 5) არა „შესაძლოა“, არამედ „თვით“ (Schon). 6) „ცუდად მოქმედება“ კი არა - „შეფერხება“ წერია ორიგინალში და ზუსტი გადმოტანა აქ სავსებით შესაძლებელია. 7) ორიგინალში წერია არა „უცხოელს“, არამედ „უცხო ქვეყანას“, რაც ალბათ ასეც სურდა ავტორს, უბრალოდ „უცხოელი“ არაფრისმთქმელია, საუბარია ტოტალურად განსხვავებულ სამყაროზე, რაღაც მასშტაბურად სრულიად სხვაზე. 8) „სიქველეს“ რაც ეხება, ამაზე ძალიან ვრცლად ვისაუბრე ხსენებულ წინასიტყვაობაში. უფრო მოკლედ, ეს სიტყვა არის მამაკაცური ოსტატობის, სიმარჯვის გამომხატველი ანტიკური virtu-ს ერთადერთი სწორი შესატყვისი, მას შემდეგ, რაც სიტყვა „სათნოება“ ქრისტიანული კონოტაციით შეილახა. მაგრამ აქ, „გერმანული სიქველე“ ოქსიმორონი გამოდის, რადგან ნიცშე სწორედ რომ დამაკნინებელი, ქრისტიანული აზრით ამბობს „სათნოებას“, რადგან გერმანელებს მიიჩნევს ქრისტიანობის გულმოდგინე და „გულკეთილ“ დამცველებად:
„ისეთისთვის, როგორიც ვარ ჩემს უღრმეს ინსტინქტებში, ყველაფერი, რაც გერმანულია, უცხოა, იმგვარად, რომ თვით უბრალო სიახლოვე გერმანელთან, ჩემს მომნელებელ სისტემას აფერხებს, პირველი შეხება ვაგნერთან, ასევე იყო პირველი შვებით ამოსუნთქვა ჩემს ცხოვრებაში: მე აღვიქვამდი, მე პატივს ვცემდი მას, როგორც უ ც ხ ო ქ ვ ე ყ ა ნ ა ს , როგორც საპირისპიროს, როგორც ხორცშესხმულ პროტესტს ყველა „გერმანული სათნოების“ მიმართ — (…) გერმანელი არის გულკეთილი — ვაგნერი არანაირად არ იყო გულკეთილი...“ (EH-Klug-5).
ვნახოთ მორიგი უზუსტობა, გამოწვეული იმით, რომ მთარგმნელმა სათანადო სიტყვა ვერ გაიხსენა: „ერთხელაც მე დავაარსებ ადგილს, მოგონებას ათეისტისა და ეკლესიის მტრის comme il faut, ჩემი უახლოესი ნათესავის, ჰოჰენშტაუფენთა დიდი იმპერატორის, ფრიდრიხ მეორის შესახებ“ (ნიცშე 2011: 90). ადგილი, როგორც მოგონება, გულისხმობს, რომ ადგილი უბრალოდ გაგონებს პიროვნებას, აქ არ არის პატივის მიგების კონოტაცია, როგორც ლათინურ „მემორიალში“. ვნახოთ, ზუსტი თარგმანი: „ერთ დღესაც, მე დავაარსებ ადგილს, მოსაგონარს ათეისტისა და ეკლესიის მტრის comme il faut[5], ჩემი უახლოესი ნათესავის, დიდი ჰოჰენშტაუფენი კაიზერის - ფრიდრიხ მეორისათვის“ (EH-ZA-4).
სათანადო სიტყვის არცოდნის პრობლემა დგას ასევე შემდეგ თარგმანში: ‘„ინსტინქტები, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნებოდა მუშების როგორც კლასად ჩამოყალიბება, საკუთარ თავად ყოფნა, ყველაზე უფრო უპასუხისმგებლო გაუთვალისწინებლობით საფუძველშივე მოშალეს და დაარღვიეს“ (ნიცშე 2022: 126-127).
ფრაზაში: in Grund und Boden zerstört, სიტყვები „Grund” და „Boden“ მნიშვნელობით ძალიან ახლოს დგას და ორივე საფუძველს, ძირს ნიშნავს. ქართულად ეს იქნებოდა „ძირფესვიანად“ ანუ არსებობს ზუსტი შესატყვისი, რომელშიც, ორიგინალის მსგავსად, ორი, მნიშვნელობით ახლოს მდგომი სიტყვაა. ამის მაგიერ კი, მთარგმნელს არა ეს ფრაზა, არამედ ზმნა გადმოაქვს ორი სიტყვით და წერს: „მოშალეს და დაარღვიეს“, როცა ორიგინალში მხოლოდ „მოსპეს“ წერია. არ არსებობს არანაირი აუცილებლობა, რომ ეს ერთი სიტყვა ორი სიტყვით გადმოვიდეს: „მათ ის ინსტინქტი, რომლითაც მუშას რანგად ყოფნა შეეძლო, ს ა კ უ თ ა რ თ ა ვ ა დ ყოფნა შეეძლო, ყველაზე უპასუხისმგებლო დაუფიქრებლობით, ძირფესვიანად მოსპეს“ (GD-Streifzuege-40).
გარდა ამისა, გიორგი თავაძე აქ, ასე ვთქვათ, ორმაგ თარგმანს ახორციელებს: ფრაზა „შესაძლებელი იქნებოდა მუშების როგორც კლასად ჩამოყალიბება“ აერთიანებს ორ ალტერნატივას: 1) „შესაძლებელი იქნებოდა მუშების, როგორც კლასის ჩამოყალიბება“ და 2) „შესაძლებელი იქნებოდა მუშების კლასად ჩამოყალიბება“. აქ ცხადია, რომ მეორე ვერსია უფრო გამართულია და წინა ვერსიის „წაშლა“ ბოლომდე ვერ მოახერხა მთარგმნელმა.
ლევან კობახიძის წიგნის წინასიტყვაობაში დავასაბუთე, რომ ნიცშესთვის მნიშვნელოვანია ლაკონიზმი და სისადავე. ახლა ვნახოთ, ზედმეტი და არასწორი სიტყვების სიმრავლე შემდეგ პასაჟში:
„ოთხი საუკუნის მანძილზე კულტურის წინააღმდეგ ჩადენილი ყველა დანაშაული მათ კისერზეა!...მიზეზი ერთი და იგივე იყო: სინამდვილის დიდი შიში, რომელიც, ამავე დროს, ჭეშმარიტების შიშიცაა, მათი ინსტინქტად ქცეული უსამართლობა, მათი „იდეალიზმი“.... გერმანელებმა სწორედ მაშინ გაუჩანაგეს ევროპას მოსავალი და დაუკარგეს უკანასკნელი დიადი ეპოქის, - რენესანსის, - საზრისი, როდესაც უფრო მაღალმა, კეთილშობილმა, სიცოცხლისადმი ჰო-ს მთქმელმა და მომავლის უზრუნველმყოფმა ღირებულებებმა გაიმარჯვეს საპირისპირო, დაღმასვლისა და დაცემის ღირებულებათა ბანაკში“ (ნიცშე 2011: 108).
ძალიან ბევრ წვრილმან უზუსტობაზე არ შევჩერდები და მათ მკითხველი, ჩემი ვერსიის წაკითხვისას, თავად მიაგნებს. ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ მთარგმნელი განგებ არაზუსტად თარგმნის ორიგინალს. 1) უპირველესად, დარღვეულია პერიოდის კანონი, რომლის მიხედვითაც, ზმნები უნდა მოთავსდეს წინადადების ბოლოში; 2) ამავე დროს, ნიცშეს უწერია მხოლოდ ერთი ზმნა: „წაართვეს“ და თავაძის თარგმანში არის 2 ზმნა: „გაუჩანაგეს“ და „დაუკარგეს“. ეს ის შემთხვევაა, როცა არ არის საჭირო ასეთი დაწვრილმანება და „ქართულ სტილზე“ მორგება. „მოსავლის წართმევა“ სავსებით ნორმალური სინტაგმაა და არც „საზრისის წართმევა“ არის უზუსტობა, რა საჭიროა ზედმეტსიტყვაობა? თანაც, იმავე ორმაგ თარგმანს ვხვდებით ნიცშეს მიერ ხაზგასმული ზმნის შემთხვევაში. თუ ავტორი ხაზგასმით ამბობს რაიმეს, მთარგმნელი განსაკუთრებით უნდა ეცადოს ზუსტად გამოიცნოს ამ მრავალმნიშვნელოვანი სიტყვის კონტექსტური მნიშვნელობა. ერთი სიტყვის ორად გადმოტანის აუცილებლობა აქ არანაირად არ ჩანს და უნდა შევაჩეროთ არჩევანი ერთზე. 3) ამ შეცდომას ინგლისურ თარგმანებშიც ვხვდებით: „სინამდვილე“ და „ჭეშმარიტება“ (ინგლ. truth) ერთი და იგივეა და ნიცშე მათ ასე ცალ-ცალკე არ აღნიშნავდა. სიტყვა wahrheit, „ჭეშმარიტების“ გარდა, ასევე არის „გულწრფელობა“ ანუ wahrhaftigkeit. ნიცშეს განმარტებით, კეთილშობილი საკუთარ თავს ახასიათებდა სიტყვით „ჭეშმარიტი“ (wahr) ანუ „ვინც ნამდვილად არის“, შემდეგ კი მისი თვითდახასიათება გახდა „ჭეშმარიტი (wahr), როგორც გულწრფელი (wahrhaftig)”, რაც მას განარჩევდა ჩვეულებრივი, მატყუარა (lügenhaft, Lügner) ადამიანისგან (GM-I-5, JGB-260). შესაბამისად, Unwahrhaftigkeit არის არა „უსამართლობა“, არამედ „არაგულწრფელობა“, „მატყუარობა“, რასაც მოწმობს შემდეგი პასაჟი: „მე განვიხილავ იდეალიზმს, როგორც ინსტინქტად ქცეულ არაგულწრფელობას, რეალობის არდანახვის ს უ რ ვ ი ლ ს , ნებისმიერ ფასად“ (BVN-1888,1135). ნიცშე იდეალიზმს უწოდებს აუცილებლობის დამალვას, მის პირისპირ მატყუარობას (Verlogenheit) (EH-Klug-10), რასაც უკვე ვერც კი აცნობიერებენ ინსტინქტის არაცნობიერი ბუნების გამო: „რაც თანამედროვე სულების, თანამედროვე წიგნების ყველაზე თავისებურ ნიშანს შეადგენს, ეს არის არა ტყუილი, არამედ ფესვგადგმული მ ი ა მ ი ტ ო ბ ა მორალისტურ მატყუარობაში“ (GM-III-19). ამრიგად, ზუსტი თარგმანი იქნება:
„ ყ ვ ე ლ ა დ ი დ ი კ უ ლ ტ უ რ უ ლ ი დ ა ნ ა შ ა უ ლ ი ო თ ხ ი ს ა უ კ უ ნ ი ს გ ა ნ მ ა ვ ლ ო ბ ა შ ი მ ა თ ს ი ნ დ ი ს ზ ე ა !... და მუდამ ერთი და იმავე მიზეზით, მათი უშინაგანესი ს ი მ ხ დ ა ლ ი ს გამო რეალობის წინაშე, რომელიც ასევე არის სიმხდალე გულწრფელობის წინაშე, მათში ინსტინქტად ქცეული არაგულწრფელობის გამო, „იდეალიზმის“ გამო... გერმანელებმა ევროპას უკანასკნელი დ ი ა დ იეპოქის, რენესანსის ეპოქის მოსავალი, საზრისი წაართვეს, იმ მომენტში, როცა მაღალი რანგის ღირებულებებმა, როცა კეთილშობილურმა, სიცოცხლისათვის ჰოს მთქმელმა, მომავლის უზრუნველმყოფელმა ღირებულებებმა, საწინააღმდეგო, დ ა ღ მ ა ს ვ ლ ი ს ღ ი რ ე ბ უ ლ ე ბ ა თ ა სამკვიდროში მიაღწიეს გამარჯვებას“ (EH-WA-2).
გიორგი თავაძემ მალევე დაივიწყა ეს „დაუკარგეს“ და სულ რაღაც მომდევნო გვერდზე, იგივე „საზრისი დაუკარგეს“ სწორად თარგმნა, როგორც „საზრისი წაართვეს“, მაგრამ ახლა კონკრეტული კონტექსტი არ გაითვალისწინა და დაწერა: „გერმანელებმა თვით ევროპას წაართვეს საზრისი, ჭკუა აურიეს მას, ჩიხში შეიყვანეს ის. ჩემს გარდა იცის კი ვინმემ გამოსავალი ამ ჩიხიდან?...“ (ნიცშე 2011: 109). სხვადასხვა მნიშვნელობებიდან უნდა ავირჩიოთ კონტექსტურად უფრო შესაფერისი ანუ „საზრისთან“ მნიშვნელობით უფრო მეტად ახლოს მყოფი „გამართლება“ და არა „გონიერება“, „გონება“, „საღი აზრი“, „ჭკუა“ და მისთ. ამას შეიძლება კითხვის სახით მოვფინოთ ნათელი: „რაშია ევროპის საზრისი, რაშია ევროპის გამართლება? რის გამო უნდა არსებობდეს იგი, საერთოდ?!“ სხვა შეცდომებს მკითხველი თავად შენიშნავს, თუ წაიკითხავს ჩემეულ, სწორ თარგმანს: „მათ ევროპას თვით მისი საზრისი, მისი გ ა მ ა რ თ ლ ე ბ ა წაართვეს — მათ ის ჩიხში შეიყვანეს. — იცის ვინმემ, ჩემ გარდა, გ ა მ ო ს ა ვ ა ლ ი ამ ჩიხიდან?“ (EH-WA-2)
ზოგჯერ შეიძლება მკითხველმა იფიქროს, რომ ზმნა ან წინადადების რომელიმე წევრი აკლია პასაჟს, მაგრამ ასე არ არის. თავს უფლება არ უნდა მივცეთ, რომ ნიცშეს მაგიერ ჩავამატოთ სიტყვა; ზმნის ამოკლებაც გარკვეული, ლაკონიზმის პრინციპებზე დაფუძნებული რიტორიკული ხერხია. ვნახოთ, როგორ იკარგება ჩაქუჩის ხმა იმ პასაჟის თარგმანში, რომელიც განეკუთვნება წიგნს, ქვესათაურით - „როგორ ფილოსოფოსობენ ჩაქუჩით“: „როდესაც ჭიაყელას დააბიჯებენ, ის იკლაკნება. ეს ჭკვიანურია, რადგან ამით იგი ამცირებს ფეხის ხელახალი დაბიჯების ალბათობას. მორალის ენაზე ამას თვინიერება ეწოდება.” (ნიცშე 2022: 37). რატომ ხდება „ფეხის“ დაკონკრეტება ისე, თითქოს სხვა რამის დაბიჯებაც არსებობდეს? ან თითქოს ნიცშე ვერ დაწერდა სიტყვებს - „რადგან“ ან „ამას უწოდებენ“, საჭიროდ რომ ჩაეთვალა. თანაც ეს „თვინიერება“ ნაკლებად მკვეთრი ჩანს ნიცშეს ანტიქრისტიანული პერსპექტივიდან. სინამდვილეში, აქ წერია შემდეგი: “როდესაც აბიჯებენ, ჭიაყელა იკლაკნება. ეს ჭკვიანურია. იგი ამცირებს ამით ხელახალი დაბიჯების ალბათობას. მორალის ენაზე: თ ა ვ მ დ ა ბ ლ ო ბ ა . “ (GD-Sprüche-31).
ამას შეიძლება ვუწოდოთ „ლაკონიური ფინალის ეფექტი“, რაც მომდევნო თარგმანში რადიკალურად უგულვებელყოფილია: „ასეთ დროს ნამეტნავად მშიშრები არიან საიმისოდ, რომ მოიტყუონ...“ (ნიცშე 2022: 38). ვნახოთ კონტექსტი და სწორი თარგმანი: „არსებობს იგივე სიძულვილი სიმხდალიდან გამომდინარე, რამდენადაც ტყუილი, ღვთაებრივი მცნების მეშვეობით, ა კ რ ძ ა ლ უ ლ ი ა . ძალიან მხდალი საიმისოდ, რომ მოიტყუოს...“ (GD-Sprüche-32). სხვათა შორის, გიორგი თავაძეს სიმხდალეს ვერ დავწამებთ, რადგან მან განმეორებით თარგმნა ნიცშეს ტექსტი, მიუხედავად ჩვენი აკრძალვისა. ცალკე აღნიშვნის ღირსია ნიცშეს სტილისათვის ყოვლად შეუფერებელი „ნამეტნავად“ - ნიცშეს ოლიმპიურად[6] გაეცინებოდა, თუ აღმოაჩენდა ასეთ დისტანციას გემოვნების მხრივ, მაღალი სტილის ასეთი დოზით ვერწვდომას: ნიცშეს ამეტყველება იმერულ-გურულ კილოკავზე, მართლაც რომ სახალისო წამოწყებაა!
ლაკონიური ფინალის ეფექტი ასევე უგულვებელყოფილია შემდეგ თარგმანში: „ამაყად უნდა მოკვდე, როდესაც ამაყად ცხოვრების საშუალება არ გაგაჩნია“ (ნიცშე 2022: 117). ეფექტის აღსაქმელად, ვნახოთ სრული კონტექსტი ჩემეულ თარგმანში: ‘შეიქმნას ახალი პასუხისმგებლობა, ექიმების, ყველა იმ შემთხვევისთვის, სადაც სიცოცხლის, ა ღ მ ა ვ ა ლ ი სიცოცხლის უმაღლესი ინტერესი გ ა დ ა გ ვ ა რ ე ბ ი ს გ ზ ა ზ ე მ ყ ო ფ ი სიცოცხლის ყველაზე დაუნდობელ დათრგუნვას და განდევნას მოითხოვს — მაგალითად, ჩასახვის უფლებისათვის, დაბადების უფლებისათვის... მოკვდე ამაყად, თუ აღარ არის შესაძლებელი, ამაყად იცოცხლო’ (GD-Streifzuege-36).
ლაკონიზმის პრინციპის უხეში დარღვევაა შემდეგი: „მხოლოდ დამჯდარ მდგომარეობაში შეიძლება აზროვნება და წერა (გ. ფლობერი). ხომ გამოგიჭირე, ნიჰილისტო! უმოძრაობა სწორედაც რომ ცოდვაა სული წმინდის წინაშე. მხოლოდ ისეთ აზრებს აქვთ ფასი, რომელიც სეირნობის დროს მოსდის კაცს თავში“ (ნიცშე 2022: 38). ახლა ვნახოთ რამდენი შეცდომაა ამ პატარა პასაჟში: 1) „ — ხომ გამოგიჭირე, ნიჰილისტო!“ ასე თარგმნის გიორგი თავაძე ნიცშეს ფრაზას — „Damit habe ich dich, Nihilist!“. ასევე, აქ გამოტოვებულია საწყისი სიტყვა „Damit“ – „ამის მეშვეობით“. მაშინ, როცა ასეთ შემთხვევაში, ქართულ ენას ნამდვილად აქვს გამოსავალი: „აი, სად ჩაგავლე“. 2) გარდა ამისა, “სეირნობის დროს მოსდის კაცს თავში“ ზედმეტად გრძელი გადმოტანაა, როცა დედანში მხოლოდ ერთი სიტყვა წერია. თანაც ეს სტილი - „კაცს მოსდის თავში“, არ შეეფერება ნიცშეს; 3) ამგვარი გაწელვით, მთარგმნელი ქმნის ქვეწყობილ წინადადებას, მაშინ, როცა არსებობს შესაძლებლობა და აუცილებლობა, დავიცვათ ნიცშესეული ლაკონიზმის პრინციპი. 4) ფრანგული ციტატა ფრანგულადვე უნდა დარჩეს, ასე სურდა ნიცშეს და პატივი უნდა ვცეთ მის გადაწყვეტილებას. მხოლოდ სქოლიოში შეიძლება თარგმანი, ოღონდ არა ისეთი, როგორიც გიორგი თავაძეს აქვს; 5) „ფასი“ არაფერი შუაშია, როცა დედანში „ღირებულება“ წერია და ეს სხვაობა მნიშვნელოვანია, ცხადია. 6) „უმოძრაობა“ არის ძალიან ზოგადი გადმოტანა, მაშინ, როცა სიტყვა Sitzfleisch შეიცავს „ჯდომას“. 7) “სწორედაც რომ“ ზედმეტი ხაზგასმაა, როცა დედანში წერია მხოლოდ „სწორედ“. 8) „აზრებს“ უსულო საგანია და შემასმენელი მხოლობითში ეწყობა (აქ ისმის პლებეური მიზარქიზმის აღშფოთება: „გრამატიკას ნუ გვისწორებ!“).
შესაბამისად, სწორი თარგმანი ასეთია: „On ne peut penser et écrire qu’assis[7] (გ. ფლობერი) — აი, სად ჩაგავლე, ნიჰილისტო! მჯდომარე ცხოვრება არის სწორედ ც ო დ ვ ა სულიწმინდის წინაშე. მხოლოდ ს ე ი რ ნ ო ბ ი ს ა ს მ ო ს უ ლაზრებს აქვს ღირებულება“ (GD-Sprüche-34). შეადარეთ ეს ლაკონიური, სხარტი, მოქნილი ფინალი თავაძის ფრაზას - „მხოლოდ ისეთ აზრებს აქვთ ფასი, რომელიც სეირნობის დროს მოსდის კაცს თავში“ - სათქმელის ასეთი გაწელვა, ტემპის ასეთი დახეიბრება, როგორ უნდა „მოგივიდეს კაცს თავში აზრად“.
როცა ლევან კობახიძის წიგნის წინასიტყვაობაში უკიდურეს სიზუსტესა და თვით კალკთან მიახლოებულ თარგმანზე ვსაუბრობდი, როდი ვიგულისხმე, რომ ნებისმიერ ფასად უნდა მოხდეს ეს. აი, მაგალითად: „ინგლისისა და საფრანგეთის მთელი სოციოლოგიის წინააღმდეგ ჩემს მიერ მიმართული შეწინააღმდეგების არსი“ (ნიცშე 2022: 121). მსგავსი სიზუსტე, თანაც მსგავსი ტავტოლოგიური ფორმით, არასაჭირო და მიუღებელია. უპირველესად, სწორი ფორმა არის „ჩემ მიერ“ და არა „ჩემს მიერ“. მეორე რიგში, სიტყვა gegen არის „წინააღმდეგ“, მაგრამ ასევე არის „პირისპირ“ და „მიმართ“. საერთოდ გაუგებარია, რაღა საჭიროა ეს „ჩემს მიერ მიმართული“ ან რატომ „არსი“ და არა მიზეზი. მაგრამ გასაგებია, თუ გავითვალისწინებთ ამ მთარგმნელის მისწრაფებას, რაც შეიძლება ხელოვნურად გაამძაფროს და გაწელოს ან უცნაური სიტყვებით ეგზოტიკური იერი შემატოს სათქმელს. ასე რომ სწორი თარგმანი ასეთია: „ინგლისისა და საფრანგეთის მთელი სოციოლოგიის მიმართ ჩემი წინააღმდეგობის მიზეზი“ (GD-Streifzuege-37).
ვნახოთ ლაკონიზმის უგულვებელყოფა შემდეგ თარგმანში: „ეპოქების შესახებ მათი პოზიტიური ძალების გათვალისწინებით უნდა იმსჯელო. ამგვარად თუ განვიხილავთ, მფლანგველური და საბედისწერო ძალებით აღსავსე რენესანსის პერიოდი უკანასკნელი დიდი ეპოქა აღმოჩნდება“ (ნიცშე 2022: 121). მკითხველმა თავად შეადაროს: „ — ეპოქები იზომება (sind zu messen) მათი პ ო ზ ი ტ ი უ რ ი ძ ა ლ ე ბ ი ს მიხედვით - და ამის მეოხებით (dabei) გვევლინება (ergiebt sich) ის ესოდენ (jene so) მფლანგველური და საბედისწერო ეპოქა რენესანსისა, როგორც (als) უკანასკნელი დ ი ა დ ი ეპოქა“ (GD-Streifzuege-37). ამ შემთხვევაში, სიზუსტის დაცვით, ლაკონიზმის პრინციპის დაცვაც გამოვიდა, თუმცა მუდამ ვერ გამოდის ეს. ისევ ლაკონიზმის თემა:
„მოძღვრება თანასწორობის შესახებ!.. არ არსებობს ამაზე უფრო შხამიანი საწამლავი. კაცს მოეჩვენება, რომ მას თავად სამართლიანობა ქადაგებს, მაშინ როცა ის უკვე მოასწავებს სამართლიანობის დასასრულს... „თანასწორს თანასწორი, უთანასწოროს - უთანასწორო“ - ეს იქნებოდა სამართლიანობის ნამდვილი სიტყვა. ხოლო აქედან გამომდინარეობს, რომ „უთანასწორო არასოდეს უნდა გახადო თანასწორი“ (ნიცშე 2022: 135).
ერთი მხრივ, გიორგი თავაძეს უყვარს სასაუბრო სტილის გამოთქმები: „კაცს მოეჩვენება“, „კაცს მოსდის თავში“, „ნამეტნავად“ და სხვ. მეორე მხრივ კი, ნიცშეანური სისადავის საპირისპიროდ არის შერჩეული სრულიად არაზუსტი და ამ კონტექსტისათვის პომპეზურად არქაისტული სიტყვა - „მოასწავებს“, მაშინ, როცა დედანში წერია მხოლოდ „არის“ (ist). ასევე, ქართულ ენაში „უფლებების“ მიმართ ვამბობთ „თანაბარს“ და არა თანასწორს. მაშ ასე:
‘თანასწორობის მოძღვრება!... მაგრამ საერთოდ არ არსებობს ამაზე უფრო მომწამლავი საწამლავი: რადგან გ ე ჩ ვ ე ნ ე ბ ა , რომ თავად სამართლიანობა ქადაგებს მას, მაშინ, როცა ის არის სამართლიანობისდ ა ს ა ს რ უ ლ ი ... „თანაბარი თანასწორს, არათანაბარი არათანასწორს“ — ე ს იქნებოდა სამართლიანობის ჭეშმარიტი სიტყვა: და, რაც აქედან გამომდინარეობს, არათანასწორი არასდროს აქციო თანასწორად’ (GD-Streifzuege-48).
გიორგი თავაძის შემდეგ თარგმანში „უბადრუკი სიცოცხლე“ ანაცვლებს „მცენარესავით არსებობას“, „ათასგვარი ხრიკები“ კი „პრაქტიკებს“ (Praktiken), რაშიც იგულისხმება სამკურნალო, სამედიცინო პრაქტიკები, კონტექსტიდან გამომდინარე. ეს ხდება ისევ და ისევ ხელოვნური გამხატვრულება-გამძაფრების მიზნით: „მას შემდეგ, რაც სიცოცხლის აზრი და სიცოცხლის უფლება დაკარგულია, ექიმებზე ლაჩრული დამოკიდებულება და ათასგვარი ხრიკით საკუთარი უბადრუკი სიცოცხლის განახანგრძლივება საზოგადოების უკიდურეს ზიზღს უნდა იწვევდეს“ (ნიცშე 2022: 116). სხვა უზუსტობების გათვალისწინებით, სწორი თარგმანი ასეთია: „მცენარესავით არსებობის გაგრძელება ექიმებსა და პრაქტიკებზე ლაჩრული დამოკიდებულებით, მას შემდეგ, რაც სიცოცხლის აზრი, სიცოცხლისუ ფ ლ ე ბ ა არის დაკარგული, საზოგადოების მხრიდან ღრმა ზიზღს უნდა იწვევდეს” (GD-Streifzuege-36).
ამ ყველაფრის ფონზე, თავაძისეული „Ecce Homo“-ს რედაქტორის - თენგიზ ირემაძის და თვითონ მთარგმნელის ინტონაცია და ენობრივი ნიუანსები გასცემს ერთგვარად არაცნობიერად ქცეულ, საბჭოთა „მეცნიერ-მუშაკის“ ყოვლისმცოდნე, პრეტენზიულ გამომეტყველებას, მსოფლიო ისტორიის გვირგვინის ჰეგელიანურ პოზას, სტილიზებულ სიმყიფეს და პომპეზურობას, ისეთ სიტყვებში, როგორიცაა: „თარგმნის მეტად რთულ პროცესს“, „ხელთ გვაქვს“, „წაადგება“, „ფასდაუდებელი“, „თვისებრივად ახალი ეტაპი“ და სხვ. უფრო კონკრეტულად, თენგიზ ირემაძე წერს: „წინამდებარე გამოცემაში ვცადეთ, რომ ფილოსოფიის კლასიკური მემკვიდრეობის უმნიშვნელოვანესი ტექსტების თარგმანისა და გამოცემისადმი წაყენებული მოთხოვნები სრულად დაგვეკმაყოფილებინა“ (ნიცშე 2011: 5), „იმედი გვაქვს, რომ წინამდებარე პროექტი ხელს შეუწყობს ფრიდრიხ ნიცშეს შემოქმედების უკეთ ათვისებას საქართველოში. ის, ასევე, წაადგება ნიცშეს მოძღვრების ქართული რეცეფციის ისტორიის სრულყოფილი შესწავლის საქმეს“ (ნიცშე 2011: 6). ასევე თვითონ გიორგი თავაძე წერს: „ნიცშეს ფილოსოფიური მემკვიდრეობის შესწავლის თვისებრივად ახალ, მეცნიერულ დონეზე აყვანა პროფ. თენგიზ ირემაძის სახელს უკავშირდება (...) [ირემაძის] აღნიშნული კრებული ნიცშეს რეცეფციის გააზრების ყველაზე სრულყოფილ მცდელობას წარმოადგენს“, „მუშაობა პროფ. ირემაძესთან განვაგრძე. დაიწყო თარგმანზე მუშაობის თვისებრივად ახალი ეტაპი“ (ნიცშე 2011: 8). თენგიზ ირემაძის მცდელობა რამდენად არის „ყველაზე სრულყოფილი“, ამაზე სხვა დროს ვისაუბრებ.
თითქოს უცნაურია, რომ ასეთი დონის შეცდომების მქონე წიგნზე მრავალი ადამიანი მუშაობდა, კერძოდ, ორი რედაქტორი, საკონსულტაციო საბჭოს სამი ქართველი და ორი უცხოელი წევრი, ასევე მთარგმნელის 4 მეგობარი, რომელთაც იგი მადლობას უხდის. მაგრამ ამ ყველაფერს ხსნის ნიცშეს შემდეგი აფორიზმი:
„ძლიერები ილტვიან ისეთივე ბუნებრივი აუცილებლობით ე რ თ მ ა ნ ე თ ი ს გ ა ნ , როგორც სუსტები ე რ თ მ ა ნ ე თ ი ს კ ე ნ ; თუ პირველნი ერთიანდებიან, ეს ხდება მხოლოდ აგრესიული, ერთობლივი მოქმედებისა და მათი ძალაუფლების ნების ერთობლივი დაკმაყოფილების თვალსაზრისით, ცალკეულ სინდისთა დიდი წინააღმდეგობის თანხლებით; მეორენი, მეორე მხრივ, ერთად ორგანიზდებიან სწორედ ამ ერთად ორგანიზების ს ი ა მ ო ვ ნ ე ბ ი თ , — მათი ინსტინქტი არის ამით სწორედ ისევე კმაყოფილი, როგორც ინსტინქტი დაბადებით „ბატონისა“ (ანუ ადამიანის მარტოსული, მტაცებელი ცხოველის სახეობისა), ორგანიზაციის გამო, სიღრმისეულად გაღიზიანებული და შეშფოთებული ხდება“ (GM-III-18).
ნიცშეს თარგმნისათვის საჭიროა ნიუანსურ-სკრუპულოზური ურჩხული, რომელიც უბრალოდ „ფილოსოფიურ ტექსტებს“ კი არ თარგმნის, ზოგადად, არამედ საკუთრივ ნიცშეს ტექსტებს თარგმნის და იკვლევს. მასთან ნიცშე კი არ მიდის, როგორც ფილოსოფიის ისტორიის ერთერთი ფიგურა, არამედ ის თავად მიდის ნიცშესთან, როგორც მისი გამოცდილებების თანაზიარი. ამას მოითხოვს რანგის პატივისცემა.
არ არსებობს არანაირი აუცილებლობა იმისა, რომ „ფართო საზოგადოება“ რაც შეიძლება მალე გაეცნოს ნიცშეს ტექსტებს და თან ასეთი გაყალბების ფასად. საერთოდ, მაღალი კულტურის, უმაღლესი შემოქმედების კონტექსტში, ნებისმიერი „დაჩქარებული მოწადინება“ მიუღებელია ნიცშესთვის (GD-Deutsche-5, MA-210). კაპიტალისტურ-ბურჟუაზიულ-კონსუმერისტული სულსწრაფობის, „პროდუქტიულობის“ ზეიმის, მასობრივი მოხმარების მდაბიურ ეპოქაში, მთავარია „ბევრი და უხარისხო“, „პროდუქტიული“, „აქტუალური“, „ადაპტირებული“, „ინტერდისციპლინარული და ინტერტექსტუალური“. ყოველგვარი ნიცშეანური პრინციპების სრული დარღვევით, გიორგი თავაძემ უკვე მეორედ თარგმნა „კერპების მწუხრი“, მიუხედავად ჩვენი აკრძალვისა, მაგრამ ოლიმპიურ სიცილს ზედმეტად ვერასდროს დავაფასებთ!
დამოწმებული ლიტერატურა:
კობახიძე 2021: კობახიძე, ლევან. ნიცშეს „მორალის გენეალოგიაზე“: კეთილშობილური ღირებულებების დასტურყოფა. თბილისი: Carpe Diem, 2021.
ნიცშე 2011: ნიცშე, ფრიდრიხ. Ecce Homo, როგორ ხდება ადამიანი ის, რაც არის. მთარგმნელი: თავაძე გიორგი. თბილისი: ნეკერი, 2011.
ნიცშე 2018: ნიცშე, ფრიდრიხ. კერპების მწუხრი. მთარგმნელი: თავაძე გიორგი. თბილისი: ნეკერი, 2018.
ნიცშე 2022: ნიცშე, ფრიდრიხ. კერპების მწუხრი. მთარგმნელი: თავაძე გიორგი. თბილისი: აქტი, 2022.
Nietzsche 2016: Nietzsche, Friedrich. Nietzsche im Kontext – Werke, Nachlaß und Briefwechsel. Berlin: Karsten Worm – InfoSoftWare; 2016
Shapiro 1991: Shapiro, Gary. Alcyone: Nietzsche on Gifts, Noise, and Women. New York: State University of New York Press, 1991.
აბრევიატურები ნიცშეს ტექსტების დასამოწმებლად (ციტატების ავტორისეული თარგმანი გერმანულიდან ეფუძნება საიტს: http://www.nietzschesource.org):
BVN - ნიცშეს მიმოწერა
EH – Ecce Homo.
თავები:
EH-Vorwort- წინასიტყვაობა;
EH-Weise - რატომ ვარ ასეთი ბრძენი?
EH-Klug - რატომ ვარ ასეთი ჭკვიანი?
EH-Bücher - რატომ ვწერ ასეთ კარგ წიგნებს?:
ქვეთავები:
EH-GT - ტრაგედიის დაბადება
EH-Za - ასე იტყოდა ზარატუსტრა
EH-WA - ვაგნერის საკითხი
EH-Schicksal - რატომ ვარ ბედისწერა?
GD - კერპების მწუხრი.
თავები:
GD-Vorwort - წინასიტყვაობა
GD-Sprueche - გამონათქვამები და მახვილსიტყვაობანი
GD-Deutsche - რა აკლიათ გერმანელებს
GD-Streifzuege - არათანადროულის იერიშები
GM - მორალის გენეალოგიაზე
JGB - კეთილისა და ბოროტის მიღმა
MA - ადამიანური, ერთობ ადამიანური (პირველი წიგნი)
M-Vorrede - რიჟრაჟი-წინათქმა.
VUS (Vom Ursprung der Sprache) – ენის დასაბამის შესახებ (1869-70).
[1]იმათ საყურადღებოდ, ვინც სტატიის სათაურში „განზრახ გაყალბების“ ბრალდება ამოიკითხა, უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული საარჩევნო კანონის სინტაგმა - “განზრახ გაყალბება“, მიუთითებს დამატებითი კვალიფიკაციის საჭიროებაზე ამ სიტყვისათვის, ანუ ცალკე აღებული, იგი არ მოიაზრებს განზრახვას.
[2] Vergemeinerung=ვულგარიზაცია=„უკიდურესი გაუბრალოება, გაუბრალოებით გაყალბება, დამახინჯება.“ წყარო: უცხო სიტყვათა ლექსიკონი. http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=3&t=15055
[3](გერმ. halkyonisch – „მშვიდი, წყნარი, ბედნიერი“) - სიტყვის წარმომავლობა უკავშირდება ალკიონეს და კეიქსის მითს და ნიცშემ გააცოცხლა ეს სიტყვა გერმანულ ენაში (Shapiro 1991: 109). კონტექსტური გააზრებისათვის უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ნიცშეს აზრით, ხელოვნებასა და ადამიანებში კეთილშობილური და სრულყოფილი არის “მათი მომენტი გლუვი ზღვისა და ალკიონური თვითკმარობისა, ოქროსფერი და ცივი“ (JGB-224).
[4]უნდა მოხდეს არა ასეთი გამუქებით, არამედ დაყოფის მეშვეობით ხაზგასმა, როგორც ნიცშეს აქვს თავად, რადგან არსებობს პასაჟები, სადაც ნიცშე კიდეც ამუქებს სიტყვებს და იქვე დაყოფითაც წერს. ესეც რომ არა, აქაც ზუსტად უნდა მივყვეთ ორიგინალს და დავიცვათ ნიუანსური სიზუსტე, ზოგადი პრინციპის შესაბამისად.
[5] (ფრანგ.) როგორც ჯერ არს.
[6] „ვიმედოვნებ, ჯერ კიდევ საკმაოდ არიან ისეთები, რომლებმაც იციან, რა არის ოლიმპიური სიცილი: იგი იბადება, როცა ვინმე შვებას გრძნობს იმის გამო, რომ სხვები მის გემოვნებას არ იზიარებენ“ (NF-1880,2[40]).
[7](ფრანგ.) „შეუძლებელია ფიქრი და წერა, თუ არ დაჯექი“
ახალი სტატიები
ახალი ნომერი
პირადი კაბინეტი
სხვადასხვა