ზურაბ კიკნაძე - ღვთის ქმნილება და ადამიანის კულტურა

I
თუ ამოვალთ კულტურის ფუნდამენტური განსაზღვრებიდან, რომ იგი ბუნების, ბუნებრივ მოცემულობათა _ ნივთიერი სამყაროთი დაწყებული და ადამიანით დამთავრებული, _ საფეხურებრივი გარდაქმნის შედეგია, კულტუროლოგია წარმოგვიდგება უნივერსალურ ჰუმანიტარულ ზედისციპლინად, რომელსაც ექნება თავისი ობიექტის უსაზღვროდ გაფართოების ტენდენცია ყველა სფეროში, სადაც კი ადამიანს უხდება მოქმედება: გეოსფეროში _ მკვდარ ბუნებაში, ბიოსფეროში _ ცოცხალი ბუნების ორი განშტოებით, როგორიც არის მცენარეული და ცხოველური სამყარო, და ანთროპოსფეროში მისი სოციალური და მენტალური (ნოოსფერო) განშტოებებით. ამრიგად, კულტურის პრობლემა უპირატესად, თავისი არსით, ანთროპოლოგიური პრობლემა ხდება, რადგან ყველაფერს ამ სფეროში მას შემდეგ, რაც ადამიანი შეიქმნა დედამიწაზე, ქვით დაწყებული და მისი საკუთარი თავით დამთავრებული, ადამიანური დაღი აძევს. ასეთი იყო, როგორც ჩანს, მისი შემოქმედი ღვთის ჩანაფიქრი, რასაც ვერ სწვდება მეცნიერული ცოდნა, მაგრამ მასზე ყველა რელიგიური ტრადიცია ლაპარაკობს.
ადამიანის, როგორც ღვთის ხატის, უპირველესი განზომილება, რომლითაც ის, ცხადია, სიმბოლურად, ღვთის მსგავსებას აღწევს, შემოქმედებაა, სიახლის შემოტანაა არსებულ ყოფიერებაში. ხოლო არსებულის სხვადქცევა თუ კულტურა შემოქმედების ნაყოფია, ადამიანი საკაცობრიო ისტორიულ პროცესში თავს ავლენს უპირატესად, როგორც კულტუროგენური არსება. იგი მუდმივ კულტურშემოქმედებით პროცესში იმყოფება, რათა თავისავე შექმნილ სამყაროში იცხოვროს. ადამიანი განუწყვეტლივ აფართოებს თავის ადამიანურ ფარგლებს, ბუნებაში იმკვიდრებს თავს, რათა ამ დამკვიდრებით დაძლიოს ის სიუცხოვე, რომელიც ბუნების სახით დგას მის წინაშე.
გერმანელი ანთროპოლოგი არნოლდ გელენი (Gehlen 1904-1976)ფიქრობს, რომ ყველა ცხოველს. ყველა ცოცხალ ქმნილებას, აქვს თავისი ბიოლოგიური გარემო. ერთადერთი ადამიანია, რომელსაც ასეთი გარემო არ გააჩნია, ადამიანი ბუნებასთან ცუდად შეგუებული არსებაა და იძულებულია კულტურის სახით შეიქმნას ადამიანური არსებობისთვის შესატყვისი გარემო. თავისი ბიოლოგიური გარემო ყველა ცოცხალ არსებას მიეცა. როგორც ცნობილი ბიოლოგი ბარონი იაკობ ფონ იუქსკიული (Uexküll 1864-1944) ბუნებაზე ხანგრძლივი დაკვირვების შედეგად ფიქრობს, რომ არ არსებობს ერთიანი გარემო (Umwelt), არის ისეთიდრო და სივრცე, რომელიც ერთნაირი იქნებოდა ყველა ცოცხალი ქმნილებისთვის ტკიპადან დაწყებული მაღალი განვითარების არსებამდე. „ფუტკარი, კალია და ბუზი, რომელთაც ჩვენ მზიანი დღეს ვხედავთ ჩვენ გვერდით, დაფრენენ არა იმავე სამყაროში, სადაც მათ ვაკვირდებით, და არცკი იმყოფებიან ჩვენთან ერთად ან ერთმანეთთან ერთსა და იმავე დროსა და სივრცეში“ (Джорджо Агамбен, Открытое: Человек и животное, М., 2012, стр. 52). რამდენი არსებაც არის, იმდენი სამყაროა და ამ აღურაცხელ სიმრავლეში ერთადერთ ქმნილებას _ ადამიანს არა აქვს თავისი გარემო. რას უნდა ნიშნავდეს ეს, თუ არა იმას, რომ ადამიანი არ ეკუთვნის ამ სამყაროს, რომ ის სტუმარია და ამ სტუმარს კულტურული გარემოს მოწყობა უხდება მისთვის უცხო გარემოში. არსებულ ბუნებასთან შეუგუებლობის ფაქტი გელენს უფლებას აძლევს, ადამიანს ცხოველთან შედარებით „ნაკლოვანი არსება“ უწოდოს. „ა. გელენისშეცდომა ისაა, წერს თამაზ ბუაჩიძე, რომელიც მისი ანთროპოლოგიურ აზრებს შეეხო წიგნში „თანამედროვე დასავლური ფილოსოფიის სათავეებთან“ (Carpe diem, 1913), რომ სინამდვილეში ადამიანი არ არის ცხოველი. შესაძლებელია, ადამიანის სხეული ჰგავდეს ცხოველის სხეულს, მაგრამ მისი „სხეული სპეციფიკურ-ადამიანურია...“ (გვ. 349-355). ჩვენ დავსძენთ, რომ ეს მოჩვენებითი ზედაპირული მსგავსება ცხოველისგან ევოლუციური გზით ადამიანის წარმოშობის ილუზიას ქმნის, რაც დარვინის შემდეგ დღემდე გარკვეული სახეცვლილებით დამკვიდრებულია საბუნებისმეტყველო მეცნიერებაში. ბუაჩიძე სამართლიანად ლაპარაკობს იმის შესახებ, რომ ინსტინქტები, რომლებითაც უხვად არის აღჭურვილი ნებისმიერი ცხოველი, რა განვითარებისაც არ უნდა იყოს იგი, ადამიანის გონებას და თავისუფლებას შებოჭავდა და ამგვარი არსება, დავუმატებთ ჩვენ, ვერ იქნებოდა ღვთისხატობის მატარებული (თუმცა ბიოლოგისთვის ღვთის ხატი ცარიელი სიტყვებია). „ცხოველს თავისი ყოფიერება აქვს, წერს ბუაჩიძე, ადამიანს _ თავისი, მათი ურთიერთშედარება ნაკლოვანების გამოვლენის მიზნით _ უნაყოფო იქნება“. ჩვენ კვლავ დავსძენთ, რომ სწორედ ეს ნაკლია ადამიანის ღირსება: მას რომ თავისი გარემო არ ხვდება დედამიწაზე, იმას ნიშნავს, რომ ის მიწიერი არსება არ არის, რომ მისი ძირი სულიერ სამყაროშია. „ღვთისხატობის“ საზრისი სწორედ ეს არის. თავისი გარემოს შექმნა კულტურის სახით მხოლოდ ღვთის ხატს თუ შეუძლია, რომელიც ღვთის შესაქმის გამგრძელებლად არის მოწოდებული. „ადამიანი არ არის ბუნება, როგორც ღმერთი არ არის ბუნება“ (ნ. ბერდიაევი).
მას შემდეგ, რაც ადამიანი ბუნებაში იმყოფება, ბუნება მისი ხელით განიცდის განუწყვეტელ ცვლილებას. არა მხოლოდ ადამიანის ხელს, არამედ მის თვალს ერთი შევლებითაც კი ბუნება კულტურის სფეროში შეჰყავს. ეს არის თვალი, რომელიც აშინაურებს ყველაფერს, რაც მის არეში მოხვდება. ამ თვალს გალაკტიონმა „პრაქსიტელი თვალი“ უწოდა. “თვალშევლებული” ბუნება უკვე ადამიანურია, მისი შემოქმედებით არის ნიშანდებული. ბუნება იმთავითვე იყო და რჩება ადამიანის შემოქმედების ასპარეზად და მასალად იმავდროულად, და თუმცა ჯერ კიდევ თვალშეუვლები და ხელშეუხებელი ბუნების ზემოხსენებული გადასვლა კულტურაში მხოლოდდამხოლოდ ვირტუალურია, შეიძლება სწორედ ეს იყოს ყველაზე სრულყოფილი კულტუროგონიური ღვაწლი, რაც კი ოდესმე ადამიანის არსებობის მიღწევად ჩათვლილა ამ სამყაროში. თუ ნივთიერი არტეფაქტები ბუნების ცალკეული ფრაგმენტების გარდაქმნის შედეგია, მოყვანილ შემთხვევაში საქმე გვაქვს იდეალურ ფორმათა წარმოქმნასთან, რაც ყოველგვარ მომავალ არტეფაქტს უდევს თაურსახედ (არქეტიპად). თვალსაჩინო მაგალითისთვის, მოქანდაკის თვალი რომელიმე უსახურ ლოდში, რომელიც გარეშე (პროფანული) თვალისთვის “უსახური და უდაბურია და, ამ აზრით არარაა ანუ ბიბლიური თოჰუ-უა-ბოჰუა (დაბ. 1:2), აღმოაჩენს დაფარულ ხატს, რომლის განთავისუფლებაში მდგომარეობს ხელოვანის მიზანი და, ზოგადად, ხელოვნების საზრისი. მხოლოდ მას, იმ ყმაწვილს, რომელიც თავის შემოქმედებით ნახტომში, ზეაღსვლაში, მთელი ტანით აფარებია ლოდს, შეუძლია განჭვრიტოს მასში დაფარული ხატი. ლოდი და შემოქმედი ერთმანეთისთვის არიან გაჩენილი, თუმცა ერთმანეთის უცხონი და პრინციპულად სხვანი. მისმა თვალმა, ვიდრე ხელი შეუდგებოდა ქმნას, უკვე გაათავისუფლა ლოდში დატყვევებული სახე, იხსნა ის, რაც მისი გამოსახსნელი იყო, რაც ელოდა მას, როგორც ზღაპრებში მოჯადოებული უფლისწული თავის გაამომხსნელ სატრფოს.
ადამიანი აგრძელებს ღვთის შემოქმედებას არა მხოლოდ `მკვდარი~, არამედ ცოცხალი ბუნების სფეროში. მივმართოთ წყაროს:
“და გამოსახა უფალმა ღმერთმა მიწისაგან ველის ყველა ცხოველი და ცის ყველა ფრინველი და მიჰგვარა ადამს, რომ ენახა, რას დაარქმევდა. რომელ სულდგმულს რას დაარქმევდა ადამი, მისი სახელიც ის იქნებოდა” (დაბ. 2:19). რას გვამცნობს ეს მონაკვეთი? აქ გვაქვს საქმე ორი სახის შემოქმედებასთან: ერთია აბსოლუტური შექმნა ანუ შექმნა არარაობისგან (ex nihilo), რადგან ღმერთი ქმნის მასალასაც და სახესაც ამ მასალისგან. მეორეა შექმნილისთვის ფუნქციის მინიჭება, ადგილის განსაზღვრა მათთვის იმ სამყაროში, რომელიც ადამიანს საპატრონებლად ჩაბარდა. ადამი თავისუფალი აქტით ეგებება ღვთის გამოწვევას. ღმერთი აკვირდება ადამს, შეძლებს თუ არა იგი ცხოველთა სამყაროს შექმნას საკუთარი ძალით _ იმ ენის მეშვეობით, რომელიც მას მიემადლა? შეძლებს თუ არა იგი ჯერ ამ არსებათა საზრისების ამოცნობას და მერე მათთვის მათივე ბუნების შესატყვისი სახელების დარქმევას? სხვა რა შეუძლია ადამს _ ის ხომ არარაობიდან არ ქმნის საგნებს, ის მხოლოდ დემიურგია: არსებულის ანუ ღვთის ქმნილების გარდამქმნელი. პირველშემოქმედი ადამიანს უტოვებს ადგილს შემოქმედებისთვის, ღვთიურ მოცემულობაში, რაც არის ნედლი ბუნება, ადამიანური საზრისის შესატანად. სახელების შერქმევა, სახელდების აქტი შემოქმედებითი აქტია. ამიერიდან, რაც ადამიანმა სახელები შეარქვა ცხოველებს, ისინი აღარ არიან მხოლოდ ბუნების ნაწილნი, განუყოფლად აღარ ეკუთვნიან ბუნებას, არამედ ადამიანური სამყაროს _ კულტურის ზიარნი ხდებიან. ადამიანი ცხოველთა “ნათლია” ხდება, შემოჰყავს რა ისინი თავისი ადამიანობის საზღვრებში. ამიერიდან ყოველი ქმნილება ადამიანის მიერ შერქმეულ სახელს და სახელთან ერთად მის მიერ დაკისრებულ ტვირთს ატარებს. ეს არის უკვე მისი ქმნილება ღვთის ქმნილების გვერდით. “ადამიანი ქმნის სამყაროს საკუთარი ენის მეშვეობით” (უორფი). ის, რაც ღვთის ქმნილებას სახელდებით ემატება, ადამიანური კულტურის ნიშანია.
ბიბლია არ იძლევა თეორიებს, მაგრამ თუ სადმე კულტუროლოგიური ჭეშმარიტება გაცხადებულა, ეს ბიბლიაში გაცხადდა პირველად. ადამის ფუნქცია ედემის ბაღში მკვეთრად კულტუროგონურია. ის კოსმოგონიის განგრძობაა ახალ, ადამიანურ სინამდვილეში. როცა ვკითხულობთ, რომ ღმერთმა ადამი “დაასახლა ედემის ბაღში მის დასამუშავებლად და დასაცავად” (დაბ. 2:15), შეიძლება გვეფიქრა, რომ ედემის მიწა მას უტილიტარული მიზნით მიეცა, როგორც მოხმარების საგანი. მაგრამ ეს არ იქნებოდა ამ ადგილის მართებული გაგება. სიტყვებმა, რომლებიც ედემის გარეთ არსებულ რეალობაში ჩამოყალიბდნენ, არ უნდა შეგვაცდინონ. (არსებობს კი ისეთი სიტყვები, რომლებსაც შეეძლებოდათ ადექვატურად გამოეხატათ ედემური სინამდვილე და იქ ადამის მოღვაწეობის ხასიათი?). მარტინ ბუბერისეულ გერმანულ თარგმანში, რომელიც აღადგენს ამ ადგილზე ებრაულ სიტყვებში ნაგულისხმევ სემანტიკას, მიწის დამუშავება და დაცვა რელიგიურ შინაარს იძენს. Ihn zu bedienen und ihn zu hüten _ “მის სამსახურად და დასაცავად” _ ვკითხულობთ მის თარგმანში, სადაც ზმნები აბად და შამარ მათი სწორედ რელიგიური მნიშვნელობით არის აღდგენილი. ბაღი, ბაღის მიწა რელიგიური მსახურების და დაცვის (ამჟამად არ ვსაუბრობთ იმაზე, თუ რისგან დაცვის) ობიექტია. ამრიგად, ის საყოველთაოდ გავრცელებული ტერმინი, რომელიც ლათინური სამყაროდან მოდის _ cultus, cultura, ქრისტიანული რელიგიის ფუძემდებლურ წიგნში ტიპოლოგიურ შესატყვისს პოულობს, რაც უდაოდ კულტურის რელიგიური წარმოშობის იდეას ადასტურებს. არ არის შემთხვევითი, რომ ციდან  დაგვირგვინებისა და სამეფო ინსინიების მიღების შემდეგ შუამდინარელი პირველმეფის (რესპ. პირველკაცის) უშუალო ქმედება ტაძრის ბაღში საკულტო ხის დარგვაა. ამრიგად, პირველმეფეც, როგორც ადამი, არის უპირატესად cultor agri და cultor dei იმავდროულად. ამრიგად, ადამი შემოდის მიწიერ რეალობაში როგორც მწყემსი _ ჯოგების ნათლია და, გარკვეულად, მისი პატრონიც და მსახურიც, და როგორც “მკვდარი” მიწის თავისი სამსახურით განმაცოცხლებელი.

II
“ადამიანი არ არის ბუნება, როგორც ღმერთი არ არის ბუნება” _ დებულება, რომელიც თითქოს თავისთავად ცხადია, საჭიროებს განვრცობა-გაღრმავებას. ადამიანი, როგორც ღვთის ხატად გაჩენილი, ღვთის წილია; მაგრამ ის ბუნების წილიც არის, როგორც ბიოლოგიური არსება, რომელიც მეექვსე დღეს, ცხოველთა გაჩენის დღეს არის შექმნილი. იქმნება საცდური, რომ ადამიანი და ცხოველი, რაკი ერთ დღეს არიან გაჩენილნი და ბიოლოგიურ-ფიზიოლოგიურადაც ახლო არიან ერთმანეთთან (როგორც ხერხემლიანები, ძუძუმწოვარანი და სხვა), გენეტურადაც უკავშირდებიან ერთმანეთს. ამ ჰიპოთეზას, რომელმაც გაიდგა ფეხი მეცნიერებაში, ადამიანი, ღვთის ხატი არ ეგუება. ის სირცხვილი, რომელიც დაეუფლა ადამს თავისი სიშიშვლის გაცნობიერებისას, მისი ცხოველად ყოფნის, მასთან ამ შესაძლებელინათესაობის აღმოჩენის შედეგად დაბადებული სირცხვილი იყო. ამ წამიდან, რაც ადამმა იგრძნო ეს მსგავსება, იგი იფარავს თავის სხეულს. ამ სირცხვილის დასაფარავად ღმერთმა გაუკეთა მას ტყავის სამოსელი და ეს იყო კულტურშემოქმედებითი პროცესის დასაწყისი. პირველი არტეფაქტი სამოსელის სახით, რომელიც უშუალოდ ეკვრის მის სხეულს, ღვთისგან მოდის. ჩანს, კულტურას ღვთაებრივი დასაბამი აქვს _ მისი იდეა ღმერთშია. კულტურის რა დონეზეც არ უნდა იმყოფებოდეს ადამის მოდგმა, ის სხეულს ან სხეულის რაღაც ნაწილს იფარავს. ტყიური ეთერი, რომელიც ადამიანთა საზოგადოებაში არ გაზრდილა, თმით იფარავს სხეულს, ვიდრე აბესალომი სადედოფლო შესამოსელით არ შემოსავს.
ადამიანი ჭამს, სვამს, მრავლდება, როგორც ცხოველი; ბიოლოგიური იძულებითი სტიქიური პროცესი მასზე არ არის დამოკიდებული, არსებითად მას არ შეუძლია მისი მართვა. მაგრამ ის უპირისპირდება ამ იძულებას, ამ სტიქიას: მას სურს ჭამოს და სვას, ეუღლებოდეს არა ცხოველურად, არამედ ადამიანურად, ღვთისხატურად, რისთვისაც ბუნებრივ _ ბიოლოგიურ-ფიზიოლოგიურ აქტებს ის კულტურულ აქტებად გარდაქმნის. სხვაგვარად მას არ შეუძლია. ეს შინაგანი იძულებაა, რაც უკვე აღარ არის იძულება, ეს მისი ბუნების გამოხატულებაა. უმაღლეს ეტაპზე ბიოლოგიურ მოთხოვნილებათა დამამკმაყოფილებელი აქტები სიმბოლურ მნიშვნელობას იძენს. პეშვით ადამიანი წყურვილს იკლავს, მაგრამ თასის შექმნით ის სიმბოლიზმს უხსნის გზას. სასმელით სავსე თასს ის სიტყვასთან, მეტყველებასთან აკავშირებს. თასის ხელთპყრობა გაადამიანურების (განკაცების) აქტია (“გილგამეშიანის” ენქიდუ), მისი გადაგდება _ კულტურაზე უარის თქმის (დიოგენე). ერთი მხრივ, დგას უდაბნოში მწყურვალე ალექსანდრე, მისთვის მუზარადით მორთმეული წყლის დამღვრელი, მეორე მხრივ, ჩვენს სეკულარულ დღეებში აღმართული სარეკლამო ფარი წარწერით “დაემორჩილე წყურვილის გრძნობას”, რომელიც ბიოლოგიური საწყისისკენ გვაბრუნებს.

III
გარკვეული ანალოგიით, ისევე როგორც ღვთის ქმნილება არ გამოხატავს ღვთის ბუნებას და მხოლოდ სიმბოლურ წარმოდგენას გვიქმნის mის შემოქმედზე, ასევე არტეფაქტებით ავსებული ადამიანური სამყარო მისი შემოქმედი ადამიანის მხოლოდ სიმბოლური ნიშანია. კულტურა არ გამოხატავს ადამიანის ბუნებას, როგორც ღვთის ქმნილება არ გამოხატავს ღვთის ბუნებას, მხოლოდ მიგვანიშნებს მის ღვთიურ კვალზე. და, ასევე,  კულტურის რეალობაშიც ჩანს ადამიანის კვალი. კულტურა მხოლოდ კვალია, მხოლოდ სიმბოლოა მისი შემოქმედებითი ძალისხმევისა. ადამიანის ბუნება, თვით ადამიანისთვისაც ბოლომდე შეუცნობელი, გაცილებით ღრმაა, ვიდრე მისი შემოქმედების, თუნდაც  უმწვერვალესი ნიმუში. თუ შესაძლებელია კულტურის საზრისის ამოცნობა, ადამიანის ბუნების, როგორც ღვთის ქმნილების, საზრისი  პრინციპულად ამოუცნობია. მისი ამოცნობა ღვთიური გამოცხადების სფეროს ეკუთვნის.
რაკი კულტურას სიმბოლური ხასიათი აქვს, იგი სხვაა ადამიანის მიმართ. ის ახალი, განსხვავებული რეალობაა არა მხოლოდ ბუნებაში და ბუნების მიმართ, არამედ ადამიანის მიმართაც. ადამიანის შინაგანი არსი მისგან განსხვავებული სახით, მისი სხვა სახით, ანუ კულტურის სახით არის გადმოფენილი. კულტურის სახით ის ხედავს თავის სხვას, კულტურას მას შეუძლია უთხრას: “სხვაი ჩემი”. მართალია, კულტურა განსაზღვრავს ადამიანის ადამიანობას, მაგრამ მას თავად ისევე, როგორც ღვთის ქმნილებას, არა აქვს თავისთავადი არსებობა, არა აქვს საფუძველი თავის თავში. იგი ისევე არარაობიდან არის “ამოზრდილი”, როგორც ღვთის ქმნილება. კულტურის არსობრივი არარაობა თავს იჩენს იმ მომენტიდანვე, როგორც კი ადამიანი შეწყვეტს მასზე ზრუნვას, განუდგება მას, მიაგდებს მას. არტეფაქტები, რაგინდ კოლოსალურნი არ უნდა იყვნენ, ადამიანის ხელის მიშვებით ირღვევიან და მერე, საბოლოოდ, ბუნებასთან კვლავ გამთლიანდებიან. `მიწა ხარ დამიწად მიიქცევი~ _ ეს განაჩენი არა მხოლოდ ადამიანის ფიზიკას ეკუთვნის, არამედ მისი სულის კვალსაც კულტურის სახით. ეს არარსებობა საკუთარი საფუძვლისა არარად ხდის კულტურას, რის გამოც  მისი ფორმების შენარჩუნება მხოლოდ ადამიანის ძალისხმევაზეა დამოკიდებული. კულტურა ადამიანის სიტყვაა, მისი მეტყველებაა, რაშიც ცხადდება მხოლოდ მისი “იზომორფული” სამყარო. სიტყვა როცა წარმოითქმის, მაშინ არსებობს. ის აბელივით, რომელიც სუნთქვასა და ქროლვას გამოხატავს, განქარდება; ის მხოლოდ განუწყვეტელ წარმოთქმაში ინარჩუნებს არსებობას. როგორც განქარდება მოუსმენელი სიტყვა, ასევე განქარდება განუწყვეტელ ქმნადობას და მზრუნველობას მოკლებული კულტურაც. კულტურა თავისით ვერ შეინახავს თავს, მას არა აქვს, როგორც ქმნილებას, თავისთავადი არსებობა. ბუნებრივად ამოსული ბალახი ანუ ბუნება საბოლოოდ ძლევს მას და ეუფლება მას, რათა გულში ჩაიხუტოს.

   ნანგრევი

ორტეგა-ი-გასეტი ერთგან წერს: “უკაცრიელი პეიზაჟი ნაგებობის გარეშე ლიტონი გეოლოგიაა. სოფელი მეტისმეტად ადამიანურია, ეკლესია და კოშკი კი _ ბუნება და ისტორია ერთად”. მაგრამ, დავსძენ, ეკლესიას და კოშკს, როგორც ისტორიას და კულტურას, კვლავ ბუნებად ქცევა ემუქრება. თუმცა ბოლომდე, თავდაპირველი სახით ის ვეღარ დაუბრუნდება ბუნებას, ვერ გახდება ლიტონი გეოლოგიური (გეოსფერული) წარმონაქმნი. საფლავის ლოდს ჟამთასვლა მიწის გულში ჩაძირავს, ჯერ ხავსს მოჰკიდებს, მერე ბალახით დაფარავს, მაგრამ ის მაინც შეინარჩუნებს თავის ანაბეჭდს.
თავს იჩენს და ცნობიერდება ნანგრევის თემა. არსებობს უკაცრიელი ანუ კულტურამდელი ლანდშაფტი და არსებობს გაუკაცრიელებელი ანუ კულტურის შემდგომი ლანდშაფტი. ეს არის გზა ბუნებიდან ბუნებამდე, მათ შორის კი ნანგრევია. სხვაგვარად: ის კულტურასა და ბუნებას შორს მყოფობს, ის ორსავე რეალობას ეკუთვნის; ის კულტურის ნაშთია, რომელიც კვლავ უბრუნდება ბუნებას. ნანგრევი ამ შუაგზაზე, კვლავ ბუნებად გარდაქმნის პროცესში მყოფობის გამო იძენს ისეთ თვისებებს, რომელიც მას არ ჰქონდა თავისი კულტურული არსებობის ხანაში. მას ჯერ მთლიანად არ დაუტოვებია თავისი კულტურის ხანა, ჯერ კიდევ არ გადასულა, არ განზავებულა ბუნებაში, მაგრამ მასში უკვე ბუნებრივი პროცესები მიმდინარეობს, რათა ბუნებამ საბოლოოდ გულში ჩაიკრას იგი, გახრწნას როგორც უსიცოცხლო სხეული. სოფლის ბოლოს აღმართულ იმ ბორცვში, რომელიც ლოდების გროვას იმარხავს, ერთმანეთს ხვდება ადამიანის ხელი და ბუნების ხელი. ნანგრევი იძენს ახალ, დამოუკიდებელ საზრისს, რომელიც არ გააჩნდა ნაგებობას, სანამ ის ნანგრევად იქცეოდა. სოფელი სხვაგვარი თვალით უყურებს ამ შუალედურ წარმონაქმნს, რომელსაც დაკარგული აქვს თავისი პირველადი, უტილიტარული დანიშნულება და სხვა რეალობაშია გადასული. ნანგრევი კულტურისა და ბუნების სიმბიოზის შედეგია. რაღაც მესამეა მათ შორის.
ტრადიციულ კულტურქმნადობის ეპოქაში კულტურა იმეორებს ბუნების კონფიგურაციას, არ არღვევს, არ შლის, არ ანგრევს მას. სახლი ბუნებრივად არის ჩაწერილი ლანდშაფტში, ბილიკი იკლაკნება, გზა იკეცება მთაზე, არ ხვრეტს მას; მდინარე თავისით მიედინება, თავისით ეძებს და პოულობს გზას. მასზე გადებული ხიდი მისი ბუნებრივი განსრულებაა... თასი ბაძავს პეშვს, ახალ საფეხურზე აჰყავს იგი. საცხოვრებელი სახლი მისადაგებულია რელიეფს, მისი შემადგენელი ნაწილია, ბუნება ნებაყოფლობით უთმობს მას ადგილს თავის წიაღში. ის არ არის აღმართული ამპარტავნულად მიდამოზე, არ მაღლობს  არემარეზე. მცხეთი ჯვარი არ ბატონობს ბორცვზე, სადაც დაეშენა, ის ბორცვის გვირგვინია, მისი ბუნებრივი ფორმის დასრულებაა, შენობამ მიანიჭა მას საზრისი, გამოაჩინა მისი დაფარული.
ამაზე ითქმის, რომ “კულტურა იგივე ბუნებაა, უმაღლეს ხარისხში აყვანილი” (შელინგი). ეს შეგნება და ხედვა, რომელიც არ ავლებს მკვეთრ ზღვარს ბუნებასა და კულტურას შორის, მხოლოდ სხვადასხვა საფეხურებად მიიჩნევს მათ, არსებობდა ტრადიციულ საზოგადოებაში. ადამიანის შემოქმედება წარმოდგენილი იყო კოსმოგონიური შემოქმედების ბადალ პროცესად, ორივე პროცესი ერთი და იმავე ენით აღიწერებოდა. შუმერულ ჰიმნებში ტაძარი ისევე აღმოცენდება მიწის გულიდან, როგორც შესაქმის პირველი ბორცვი. ის ამობრწყინდება როგორც პირველამობრწყინებული მზე წყვდიადიდან; ამოიზრდება, როგორც პირველაღმოცენებული კედარი... ადამიანის შემოქმედება ხელს უწვდის კოსმოგონიურ აქტებს.
IV
               სიცოცხლე და ცხოვრება
ერთი ძირიდან (ცხ-) წარმოქმნილი ეს ორი სიტყვა განარჩევს ადამიანის არსებობის ორ დონეს, ორ კატეგორიას. ადამიანი არა მხოლოდ ცოცხლობს, ადამიანი ცხოვრობს კიდეც. პირველი ბიოლოგიურ არსებობას გულისხმობს, მეორე _ შეგნებულს, საზრისულს. სიცოცხლით ადამიანი ჩართულია ცოცხალ სამყაროში, სამყაროს მრავალფეროვან სიცოცხლეში, სიცოცხლის ერთიან უწყვეტობაში, როგორც ინდივიდუალური სიცოცხლით მიმადლებული ბიოლოგიური არსება. სიცოცხლე აქტივობს მასში, თავად კი ვერ აქტივობს სიცოცხლეზე. სიცოცხლის პროცესი მისგან დამოუკიდებლად მიმდინარეობს მის ორგანიზმში, ადამიანი ვერ აფუძნებს, ვერ მართავს მას. რისი დაფუძნება და მართვაც მას შეუძლია, ეს ცხოვრებაა, რომლის აუცილებელ პირობას სიცოცხლე შეადგენს, რაშიც არაფერი საკუთრივ  ადამიანური არ არის. მეექვსე დღეს ცხოველს და ადამიანს თანაბრად მიეცათ ეს მადლი. ცხოველიც ცოცხლობს და, შესაძლოა, უფრო ინტენსიურად და ენერგიულადაც, უფრო არსებითად; იგი მთლიანად, მთელი თავისი არსებით არის ჩაბმული სასიცოცხლო პროცესში, სიცოცხლის გარდა მას არაფერი გააჩნია: მისი არსებობა სიცოცხლით არის შემოზღუდული, მისი მთელი “ინტერესი”, ინსტინქტები სიცოცხლის შენარჩუნებისკენ არის მიმართული. მაგრამ ადამიანი იწყება მაშინ, როცა სიცოცხლე კარგავს თავის აბსოლუტურ ღირებულებას და შეუძლია მისი განკარგვა თავისი ინტერესის მიხედვით. ადამიანს შეუძლია გაიაზროს ისეთი ღირებულება, რისთვისაც მას სიცოცხლის დათმობა შეეძლება. ერთადერთი ადამიანია ამგვარი არსება. პარადოქსული, შეიძლება ითქვას, მოულოდნელად არაბურჟუაზიული, დევიზი ჰანზელთა სოვდაგრული კავშირისა Navigare necesse est, vivere non est necesse, “ნაოსნობა აუცილებელია, სიცოცხლე არ არის აუცილებელი” _ ამის ცხადი დადასტურებაა[1] . ეს იმას ნიშნავს, რომ სიცოცხლე, ეს ძვირფასი სუბსტანცია, რომელიც ადამიანს ეძლევა, როგორც უსასყიდლო ჯილდო, არ არის საკმარისი მისი ადამიანობისთვის, ადამიანად ყოფნისთვის. სიცოცხლე, ცხოველური სამყაროსგან განსხვავებით, არ არის ადამიანის თვითმიზანი. ადამიანი იმდენად არის ადამიანი, რამდენადაც ის იყენებს სიცოცხლეს საშუალებად უფრო მაღალი საფეხურისთვის, რაც ცხოვრებაში, როგორც არსებობის საზრისში, იგულისხმება. ადამიანს სიცოცხლე გამზადებული მიეცა, ცხოვრებას კი თავად განაამზადებს. ამ აზრით, ის არის cultor vitae, საკუთარი სიცოცხლის ცხოვრებად გარდამქმნელი, ცხოვრებად, რისთვისაც მას უღირს სიცოცხლე. არსებობს ცხოვრების კულტურა, მაგრამ არ შეიძლება არსებობდეს სიცოცხლის კულტურა. ადამიანს ღვთისხატობა აძლევს უნარს, რომ ცოცხალი არსებიდან მცხოვრები, საზრისის დამამკვიდრებელი არსება შექმნას ანუ სიცოცხლე ცხოვრებას ამსახუროს, აღზარდოს თავი, აღიზარდოს.

                    გაზრდა და აღზრდა

ერთი ძირის (ზრდ) ორი მოდიფიკაცია განარჩევს  ორ ერთმანეთისგან თვისობრივად განსხვავებულ პროცესს. მცენარე იზრდება, ცხოველი იზრდება, ადამიანიც იზრდება. თუ ცხოველის ბიოლოგიურ ზრდასთან ერთად პარალელურად მისი ინსტინქტების მანიფესტაციაც ხდება და ცხოველი დაბადებიდან მცირე ხნის შემდეგ მზად არის არსებობისთვის ბრძოლაში ჩასაბმელად ანუ, სხვაგვარად, მისი ჩამოყალიბება იმ გვარად, როგორადაც შეიქმნა, როგორც მის თესლშია ჩადებული, დასრულებულია, ადამიანის ადამიანად ჩამოსაყალიბებლად ბიოლოგიური ზრდა საკმარისი არ არის. ადამიანი ერთადერთია, ვისაც აღზრდა ესაჭიროება, ერთადერთი ადამიანია დანარჩენ ქმნილებათა შორის, რომელიც არათუ ექვემდებარება, არამედ  აუცილებლობით მოითხოვს აღზრდას. ეს ამ უმაღლესი არსების ნაკლიც არის და უპირატესობაც. ნაკლი იმაში მდგომარეობს, რომ ცხოვრების ასპარეზზე მისი გამოსვლის გაწელილი პროცესი ხანგრძლივად დამოკიდებულს და უმწეოს ხდის მას. მეორე მხრივ, მისი სიცოცხლის, გადარჩენის, მის ბუნებაში ჩადებულ შესაძლებლობათა მანიფესტაციის ალბათურობის ნაკლები ხარისხი მეტ ღირებულებას ანიჭებს მას. ადამიანი, უხეშად რომ ვთქვათ, არ არის იაფი პროდუქტი.  საბოლოოდ, მისი თავდაპირველი უმწეობა და დაუცველობა მისი მაღალი, შეიძლება ითქვას, აბსოლუტური ღირსების უკუპროპორციული პირობაა. თუ ადამიანში, როგორც ღვთის ხატად გაჩენილ არსებაში, ძირითადი ნიშანი შემოქმედებაა, რომელსაც ის მეტ-ნაკლებად ავლენს თავისი ცხოვრების მანძილზე ისე, რომ თავად ცხოვრება შემოქმედებითი პროცესიც არის და შემოქმედების შედეგიც, მისი აღზრდაც ამგვარ არსებად ასევე შემოქმედებაა. აბსოლუტური ღირებულება, რომელიც ადამიანს აქვს მინიჭებული ღვთიური განგებით, მის აღზრდას ძვირად ღირებულ პროცესად აქცევს, გაცილებით უფრო ძვირად, ვიდრე მისი გამოკვებაა.
აღზრდა თავის საფუძველში გულისხმობს იმის აღზრდას ადამიანში, რაც მის ბუნებაზე, ბუნებრივ მოცემულობაზე, ბიოლოგიურ საწყისზე აღმატებულია. აღზრდა მოწოდებულია იმისათვის, რომ ხელი შეუწყოს ადამიანში საკუთრივ ადამიანურის (ადამურის) ჩეკვას, მის განშლას და მანიფესტაციას, დაფარულის გამომზეურებას. ადამიანად აღზრდა იმ პროცესის ანალოგიურია, რომელიც მოქანდაკეს უსახური, მაგრამ შინაგანად (ფარულად) სახიერი ლოდისგან მასში განჭვრეტილი სახის, ემბრიონის განსრულებას შეაძლებინებს.
მართალია, აღზრდა, როგორც კულტურშემოქმედება, მკაცრი აზრით მხოლოდ ადამიანური სფეროშია შესაძლებელი, მან შეძლება ისეთივე განზოგადება შეიძინოს, როგორიც ლათინურმა სიტყვამ cultura, რომლის ამოსავალი მნიშვნელობა მიწათმოქმედებას უკავშირდება. ჩანს, მიწასთან ადამიანის ურთიერთობა თითქოს ყველაზე თვალსაჩინოდ გამოხატავს კულტურშემოქმედებით პროცესს _ ყამირის ყანად ქცევა კულტურის აქტის სიმბოლური გამოხატულებაა. ადამიანი უპირატესად არის cultor agri (ager “ყანა”). ადამი, კაცთა მოდგმის წინაპარი, პირველკაცი, სწორედ cultor agri იყო. გარკვეული აზრით, შეიძლება ითქვას, რომ ყანა წარმოადგენს უკაცრიელი, ყამირი მიწის, ველური ბუნების აღზრდის შედეგს. და ეს არ იქნება მხოლოდ ფიგურალური გამოთქმა. ასევე მისი აღზრდილია ყოველი მცენარე, რომელიც ამ ყანაში ხარობს. ასეა მეურნის შეგნებაში, რაც პოეზიამაც ასახა. სიტყვები ხალხური ლექსიდან “ვაზო, შვილივით ნაზარდო” ამ შეგნების ცხადი დადასტურებაა. ამ სიტყვების წარმომთქმელი ნამდვილად არის cultor vitis “ვენახის (ვაზის) აღმზრდელი”. ადამი, რომელმაც ცხოველებს სახელები შეარქვა, ამ სახელდების მომენტიდან იწყებს ცხოველთა სამყაროს კულტორის საქმიანობას, რამაც მწვერვალს შინაურ ცხოველთა მიმართ მიაღწია. შინაური ცხოველები ნამდვილად ადამიანის აღსაზრდელნი და აღზრდილნი არიან, მისი, როგორც კულტორის, შემოქმედების ნაყოფია.
                    თავისუფლება

არისტოტელე ამბობს, რომ შინაური ცხოველები თავიანთი ბუნებით გარეულ ცხოველებზე მაღლა დგანან და ყველა შინაური ცხოველისთვის უმჯობესია ადამიანის მორჩილებაში იმყოფებოდნენ, რადგან ისინი ამით სიკეთეს ეზიარებიან (პოლიტეია 1254b, 11-12). თუ ბიბლიას მივმართავთ, დავინახავთ, რომ ღმერთმა ორი გვარის ცხოველები შექმნა _ ერთნი, რომელნიც მოშინაურებას დაექვემდებარებიან, მეორენი ველურად დარჩებიან. სახელების დარქმევის პროცესში ადამმა გამოიცნო  ამ ორი გვარის ბუნება. მოშინაურებულნი ადამიანის მსახურები, ველურნი მოსაგერიებელნი ან, უკეთეს შემთხვევაში, მოსანადირებელნი არიან. ბიბლიური იგავში ცხოველთა ორი სამყარო, ცხადია, ადამიანის საჭიროების პოზიციიდან არის დანახული და შეფასებული.
ძაღლისა და მგლის ცნობილი ხალხური იგავი ღრმად წვდება შინაური და გარეული ცხოველების სამყაროს. იგავი ეგზისტენციალურად აყენებს საკითხს, ამოდის რა თითოეული მათგანის ბუნებიდან და მსოფლშეგრძნებიდან და ერთმანეთს უპირისპირებს ყოფის ორ მოდუსს _ თავისუფლებას და მორჩილებას. ეს ორი არსება – ძაღლი და მგელი ორი სფეროს – თავისუფლებისა და მორჩილებასთან დაწყვილებული ერთგულების  – პრინციპს განასახიერებს.
იგავი მოგვითხრობს, თუ როგორ გაცვალეს ადგილები ძაღლმა და მგელმა. ძაღლმა პატრონი დატოვა, მგელმა – თავისუფლება. მალე აღმოჩნდა, რომ ვერც ერთმა ვერ იგუა ახალი ყოფა, ძაღლმა – თავისუფლება, მგელმა –მორჩილება და თითოეული დაუბრუნდა იმ ყოფას, დასაბამიდან რომ მისდევდა. რომელი ყოფაა სასიკეთო ცხოველისთვის? არისტოტელე მორჩილებაში ხედავს სიკეთეს,  ხოლო ეკლესიის მამა ეფრემ ასური გარეულ ცხოველთა თავისუფალ ყოფას უმღერის  ერთ-ერთ თავის ჰომილიაში („განდეგილთათვის“), სახავს რა მას განდეგილთა არქეტიპად და მაგალითად:
ვიდრე ცხოველები უდაბნოში არიან, მათ ზურგს კვერთხი არ ეცემა; ვიდრე გარეული თხები მთებში არიან, ქედს არ იხრიან მპარსველთა წინაშე დუქარდის ქვეშ. შეხედე გარეულ კანჯარს უდაბნოში მოჯირითეს; არავინ აჯდება მას ზურგზე. შეხედე არჩვებს უდაბნოში მოხტუნავეთ, არავინ კრეჭს მათ ბეწვს. შეხედე ირმებს მაღალ ქედებზე, არავინ ადგამს მათ უღელს. შეხედე მტაცებელ მხეცებს, მათ საზრდო არ აკლიათ; შეხედე გნოლებს, ნაპრალების ბინადართ, მათაც არ აკლიათ საზრდელი. შეხედე გარეულ ცხვარს, ის არ შედის დასახლებულ ადგილებში. შეხედე ლომს, სანამ ის უდაბნოშია, არაფერი აკლია მას; და როგორც კი ქალაქში შევა, მასხრად იგდებენ მისი მჭვრეტელნი. თუ არწივი ბუდეს სახლის თავზე გაიკეთებს, კვამლი თვალის ჩინს წაართმევს. თუ კანჯარი და არჩვი დაბებში შევლენ, ხიფათს გადაეყრებიან. მტაცებელი მხეცი, დაბა-სოფლებში მოხვედრილი, ტყავს დაკარგავს. ბარად ჩამოსულ ირემს შარავანდი წაერთმევა... ლამაზი ცხოველი დასახლებულ ადგილას მშვენებას კარგავს. ძლიერი ლომები დაბა-სოფლებში ძალას კარგავენ და თვინიერნი ხდებიან. შეხედე ცხოველებს და გაიქეცი უდაბნოში და ნურასოდეს მიატოვებ მას...“.
ვფიქრობ, გარეულ ცხოველთა ეს პანეგირიკი საფუძვლიანი პასუხია ბერძენი მოაზროვნის კითხვაზე, სახელდობრ იმაზე, თუ სად არის სიკეთე. ასურელი მამა პირველი ქრისტიანია, რომელიც ეგზომი შთაგონებით ლაპარაკობს თავისუფლებაზე, მის უპირატესობაზე, საყოველთობაზე, როგორც ღვთიოურ ნიჭზე. ეს ჰიმნი გვაგონებს, შესაძლოა, მისითაც იყოს შთაგონებული, იესოს სიტყვებს ცის მფრინველებზე და ველის შროშანებზე: „მიხედეთ  მფრინველთა ცისათა, რამეთუ არა სთესვენ, არცა მკიან, არცა შეიკრებენ საუნჯესა, და მამაჲ თქუენი  ზეცათაჲ ზრდის მათ. არა-მე უფროჲს თქუენ უმჯობეს ხართ მფრინველთა?... და სამოსლისათჳს რაჲსა ჰზრუნავთ? განიცადენით შროშანნი ველისანი, ვითარ-იგი აღორძნდიან? არა შურებიან, არცა სთვენ. ხოლო გეტყჳი თქუენ, რამეთუ არცაღა სოლომონ ყოველსა მას დიდებასა თჳსსა შეიმოსა, ვითარცა ერთი ამათგანი. უკუეთი თივაჲ იგი ველისაჲ, რომელი დღეს არს და ხვალე თორნესა შთაეგზნეს, ღმერთმან ესრეთ შემოსის, არა-მე უფროჲს თქუენა, მცირე მორწმუნენო? (მათესაგან, 6:26-30).
[1] ეს სიტყვები რომაელ მხდართმთავარს გნეუს პომპეუსს ეკუთვნის. რომში პურის მარაგი იწურებოდა, ზღვაოსნები კი უფრთხოდნენ აბობოქრებულ ზღვაში გასვლას აფრიკისკენ, საიდანაც ხორბალი იყო მოსატანი. დრო არ ითმენდა, რომს შიმშილობა ელოდა. პომპეუსი, რომელიც პასუხისმგებელი იყო პურით რომის მომარაგებაზე, ხომალდის გემბანზე ავარდა შეძახილით „ნაოსნობა აუცილებელია, სიცოცხლე არ არის აუცილებელი“! მეზღვაურებს გული მოეცათ და აფრები აუშვეს (იხ. პლუტარქეს „პარალელური ბიოგრაფიები“, პომპეუსი).  არსებობს  სიტყვები, რომელთა ექო მარადისობაში გაისმის.

მსგავსი სტატიები:

ახალი სტატიები

ზურაბ კიკნაძე - ღვთის ქმნილება და ადამიანის კულტურა 21:48 მილან კუნდერა - ცენტრალური ევროპის ტრაგედია (თარგმანი - ნუგზარ კუჭუხიძისა) 21:37 ნინო უძილაური - ლექსები 21:24 იოსებ ჭუმბურიძე - პორტრეტები ლირიკოსის პროზაში 21:13 თეონა დოლენჯაშვილი - Animal Planet 21:01 ეთერ სადაღაშვილი - გაიღვიძე, საქართველო 23:42 ხათუნა თავდგირიძე - ნიბელუნგების ბეჭედი 23:24 თემო ჭახნაკია - ლექსები 23:12

ახალი ნომერი

პირადი კაბინეტი

სხვადასხვა

ჟურნალი ,,აფინაჟი“ დაარსდა 2018 წელს, პირველი ნომერი გამოვიდა 28 მარტს. ჟურნალის დამფუძნებელი და მთავარი რედაქტორია - ლევან გოგაბერიშვილი (გორვანელი). ჟურნალის იდეა გულისხმობს მეცნიერებისა და ლიტერატურის სინთზირებას, ახალგაზრდა მეცნიერებისა და მწერლების სრულფასოვან ადაპტირებას სამწერლო და სამეცნიერო ატმოსფეროში, სახელმოხვეჭილი, კულტად ქცეული ,,ავტორიტეტების“ ბუნებრივ დეკონსტრუქციას, კლასიკის, მოდერნიზმისა და პოსტმოდერნიზმის ფარდობითობას და ამ მთლიანობისაგან წარმოებულ ტრიალიზმს. ჟურნალის განვითარების საქმეში დიდი წვლილი მიუძღვით: თეიმურაზ ლანჩავას და ელგუჯა ბერიშვილს, რომლებიც ჟურნალის რედკოლეგიის შეუცვლელი წევრები გახლავთ; ისინი, ლევან გოგაბერიშვილთან ერთად, პირველივე დღიდან იბრძვიან ჟურნალ ,,აფინაჟის“ სრულყოფილებისათვის. ჟურნალში თქვენ იხილავთ ესთეტიკურად დახვეწილ და საზრისული შინაარსით დატვირთულ ტექსტებს.