ჩვენს შესახებ
პოპულარული
სტატიების არქივი
გამოკითხვები
რა ტიპის სტატიებს ისურვებდით ?
20 აგვ 16:16ჟურნალი / სტატიები / ესეისტიკა / კრიტიკა / ისტორია / ფილოსოფია / პოლიტოლოგია / მეცნიერება / გამოქვეყნებული
ბადრი ფორჩხიძე - უპიროვნო აზრის გაგება სამყაროს იმანენტურ წესრიგთან მიმართებაში (გერმანული და ქართული ფილოსოფიის მიხედვით)
ყოფიერებისა და ცნობიერების ურთიერთმიმართების საკითხი, ადრეული ანტიკურობის დროიდან ოდითგანვე მთელი სიმწვავით იყო დასმული ფილოსოფიის ისტორიაში. ყოფიერება გვევლინება ისეთი სახის ფილოსოფიურ კატეგორიად, რომელიც გამოხატავს ობიექტურად არსებულ რეალურ სინამდვილეს, ადამიანური ცნობიერებისაგან, ნებისყოფისა და გრძნობად-ემოციური განწყობილებებისაგან დამოუკიდებლად. ყოფიერების პრობლემის განმარტება და ცნობიერებასთან მისი ურთიერთობის გარკვევა ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის ცენტრალურ პრობლემათა რიგს განეკუთვნება.ყოფიერების შესახებ ისტორიულად ჩამოყალიბებული მოძღვრების შიგნით, შესაძლებელია გამოვარჩიოთ სამი ძირითადი ეტაპი: პირველი მათგანი ყოფიერების მითოლოგიური გააზრების პერიოდს მოიცავს, რომლის მიხედვითაც, სამყაროს ერთიანი წესრიგი ბედისწერის შეუქცევად, უცილობელ ბატონობის ნათელ სურათს განასახიერებს. ყოფიერება საყოველთაო და ერთიანი განჩინების ძალით იქვემდებარებს როგორც მთლიანად ბუნებას და ადამიანს, ასევე ღვთიურ არსებასაც, იმის გათვალისწინებით, რომ ბედისწერის კანონმდებლობა და წესრიგი შორს დგას ყოველგვარი პიროვნულ-ინდივიდუალური ნებისყოფისა და სუბიექტური მიზანდასახულობისაგან, მიუხედავად იმისა, რომ ყოველივე მიმდინარე და მოსახდენი მოვლენა თუ ქმედება უკვე იმთავითვე განსაზღვრული და დადგენილია წინასწარ. ყოფიერების შესახებ წარმოდგენილ შეხედულებათა მეორე პერიოდში ინიცირებულია „ნატურალისტური ონტოლოგიის“ ყალიბში გამოკვეთილი „თავისთავადი არსის არსებობა“, რაც ყველაზე უფრო მწყობრად და თანმიმდევრულად ასოცირდება პარმენიდეს მიერ შემოთავაზებულ მარადიულ, უცვლელ, თავის თავთან იგივეობრივ, უძრავ, მთლიან, განუყოფელ, სრულყოფილ ყოფიერებასთან, როგორც აბსოლუტურ ერთთან. რაც შეეხება ყოფიერების შესახებ მოძღვრების მესამე ეტაპს, აქ ყოფიერება განიხილება ადამიანის შემეცნებითი მოღვაწეობისა და პრაქტიკული საქმიანობის განუყოფელ ატრიბუტად. ამ პერიოდის ათვლა იწყება კანტის ფილოსოფიიდან, საიდანაც მომდინარეობს არსის ონტოლოგიური გაგების გადასინჯვა, თანამედროვე ფილოსოფიური მიმართულებების ჩათვლით. აღნიშნულ ეტაპზე, ადამიანური არსების ანალიზიდან მოყოლებული, მთელი ყოფიერება, თანდათანობით, ექცევა ანთროპომორფულ არეალში. ანთროპომორფული ყოფიერების მიმართ ამჟამინდელი მეცნიერული და ფილოსოფიური ცოდნის განვითარების არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ადამიანი თავს ცნობს, როგორც ყველა სახის საქმიანობის, სოციალური ცხოვრებისა და მრავალწახნაგოვანი კულტურული ფორმების შემოქმედ სუბიექტს[1].
უპიროვნო აზრის მეტაფიზიკური რეცეფციის საწყისი და პირუთვნელი დამოკიდებულება ყოფიერებასთან, როგორც მთელთან, შეინიშნება ჯერ კიდევ პრეისტორიული ეპოქის იბერიულ-კავკასიური კოსმოგონიის არქეტიპულ ველში, სადაც იშვა მითიური თქმულებები და ზღაპრები ბედისწერის, ღვთაებრივი სასწაულმოქმედების, პერსონიფიცირებული ღმერთების, ღმერთკაცებისა და გმირების შესახებ. ძველბერძნული მითოსი, სინამდვილეში, არის არა ძველბერძნული, არამედ პელაზგური მითოსი. ამას აღნიშნავდა დიდი გერმანელი ფილოსოფოსი - შელინგი, რომელიც პელაზგურ ეპოქას საბერძნეთის განვთარებაში განმარტავდა, როგორც საბიზმს, ანუ ნათელმხილველური სიბრძნის ეპოქას.[2] ამიტომაც, ცალკეულ საერთაშორისო სამეცნიერო წრეში დამკვიდრდა თვალსაზრისი იმის თაობაზე, რომ ტიტანები და გმირები ეკუთვნიან არაბერძნულ, წინაბერძნულ სამყაროს და წარმართავენ თავდაპირველად პელაზგურ კულტურას, ხოლო შემდეგ - შემოსულ აქაველთა კულტურას. ასეთნაირ შეხედულებას ავითარებს ზვიად გამსახურდია, რომლის თანახმად: „ტიტანები და გმირები ზეკაცებია, რომელთაც მიიღეს ღვთაებრივი მეობის ნაბერწკალი“. ამ იდეის საილუსტრაციოდ: „ერთ-ერთი მთავარი ახსნა პრომეთეს მითისა კაცობრიობის ევოლუციაში, აზროვნების ევოლუციაში, არის ის ეტაპი, როდესაც აზროვნება მიეჯაჭვება ადამიანის ფიზიკურ სხეულს, - ადამიანის სულის ფიზიკურ სხეულში ჩამოსვლასთან ერთად და არის დატყვევებული ამ ფიზიკურ სხეულში. კავკასიის ქედზე მიჯაჭვული პრომეთეს გათავისუფლება არის გათავისუფლება ამ აზროვნებისა სხეულებრივი საწყისისაგან. გათავისუფლებული პრომეთე არის გათავისუფლებული წინასწარმეტყველური აზროვნება, ხოლო მიჯაჭვული პრომეთე ადამიანის ფიზიკურ სხეულზე მიჯაჭვული აზროვნებაა. ეს არის ეტაპი კაცობრიობის ევოლუციაში, რომელიც ცნობილია ადამიანური არსების, სულის ჩაძირვად ფიზიკურ სხეულში, ხოლო შემდეგ ხდება მატერიისაგან სულის გათავისუფლება. ეს არის პრომეთეს მითის სპირიტუალური, ფილოსოფიური ასპექტი“.[3] პრომეთეს მიერ ციდან ცეცხლის მოტაცებაც, მიკროკოსმიური გაგებით, გულისხმობს თვითობის, ანუ მეობის შეძენას, ხოლო ღმერთების მიერ ტიტანების ტარტარში ჩამარხვა ადამიანის სულიერ მატერიაში განსხეულების მინიშნებაა, როგორც სულის სხეულში ჩაძირვა და დამკვიდრება, რითაც იწყება ადამიანის ინდივიდუალური ცხოვრება, აზროვნება და კულტურა.
უპიროვნო აზრის მეტაფიზიკური არსება ჰერმენევტიკული ინტენციის ირაციონალურ- ინტუიციური განჭვრეტით მიიწვდომება და მას ვერც სუბიექტური სპეკულაციის თავისებურებები განსაზღვრავს და ვერც გნოსეოლოგიურ-ეპისტემოლოგიური პროცესუალური აქტის მეშვეობით რეალიზებული ობიექტივაციის კონკრეტული შედეგები. სუბიექტისა და ობიექტის ყოველნაირი ტიპის ურთიერთმიმართება აზროვნების ფსიქიკური მდგომარეობის ნიშანდობლივი ატრიბუტია, მისი გარკვეული ფრაგმენტია, თუმცა ის ვერავითარ შემთხვევაში ვერ კვალიფიცირდება, როგორც აზრის აბსოლუტური არსების განმსაზღვრელი დასაბამი და საფუძველი. რამდენადაც აზროვნება არ მოდის არაფრისგან, მას ესაჭიროება აუცილებელი წინაპირობა, ესა თუ ის მიზეზი, რასაც უნდა ჰქონდეს ან რაღაც აზრობრივად მოწესრიგებული აუცილებელი, ან რაღაც არააზრობრივი შემთხვევითი და სტიქიური ხასიათი. რაკი საკუთრივ აზროვნება აზრის მოწესრიგებულობისა და მიზანდასახულობის უნარის გამოხატულებაა, მისი განმსაზღვრელი მიზეზი ვერავითარ შემთხვევაში ვერ იქნება უაზრობა და შემთხვევითობა, რამეთუ ნებისმიერი საბოლოო შედეგი იმ თავდაპირველ საფუძველზე დაიყვანება, საიდანაც ის გამომდინარეობს. ამიტომაც აზროვნების პროცესს განაპირობებს აზრი, რომელიც აზროვნების წესრიგის აუცილებლობას უზრუნველყოფს.ეს აზრი არის სუბიექტისა და ობიექტის ურთიერთმიმართებაზე მაღლა მდგომი უპიროვნო ღვთაებრივ-მისტიკური დასაბამი, განგების წინასწარი წესრიგი, მაგრამ არა პერსონალური ღმერთი. ის არაა სამყაროს შემოქმედი სუბიექტი; უფრო მართებული იქნება, თუ მას როგორღაც დავუკავშირებთ ბედისწერას, რომელიც განსაზღვრავს არა მხოლოდ კოსმოსის, ცალკეული ნივთის, ნებისმიერი ცხოველის, ან ადამიანის არსებობას და წარმომავლობას, არამედ საკუთრივ ღმერთის ღვთაებრივი არსებობის წესს. ეს გახლავთ წესი, რომელსაც ვერც ერთი დასახელებული მათგანი ვერასოდეს ვერ შეცვლის და ვერ დაარღვევს.
ყოფიერების ერთიანობისა და აბსოლუტურობის იდენტური ღვთაებრივი სუბსტანციური არსის უპიროვნო აზრთან დაკავშირება ყველაზე ცხადად და რელიეფურად გამოიკვეთა ნეოპლატონიზმში. პლოტინიდან დაწყებული, პროკლესა და ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ჩათვლით, ამ მიმდინარეობის ყველა დიდი წარმომადგენელი, ღვთაებრივი ერთის მიერ წარმოებული ემანაციის უმაღლეს საფეხურზე, განათავსებს გონებაზე მაღლა მდგომ ონტოლოგიურ სრულყოფილ სუბსტანციურობას. თავისი ტრანსცენდენტურობით და მისტიკური სისავსით, სრულყოფილი სუბსტანცია ვერავითარ საზღვრებსა და ჩარჩოებში ვერ თავსდება, რის შედეგადაც სინათლე, რომელსაც ის ასხივებს, მისი შიგთავსიდან გადმოიღვრება და სწორედ ამ გადმოღვრის აქტის შედეგად იწყება სამყაროს დიადი შემოქმედება. შემოქმედება მომდინარეობს თანმიმდევრულ საფეხურებად, სადაც ღვთაებრივი ერთის მომდევნო საფეხურზე უკვე ჩნდება გონება, როგორც აზროვნებისა და შემეცნების წყარო. გონებიდან დგინდება ემანაციის მომდევნო ეტაპების კანონზომიერი წესრიგი, რითაც სრულიად ცხადი და ნათელი ხდება ღვთაებრივი ერთის უპიროვნო აზრით განპირობებული არსის პირველადობის საკითხი, გონებისა და აზროვნების გარკვეულობასთან მიმართებაში. თავის მხრივ, ნეოპლატონიზმში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს არეოპაგიტიკულ მოძღვრებას, რომლის ავტორადაც, მეცნიერ-მკვლევართა სოლიდური წარმომადგენლობის მიხედვით, აღიარებულია ქართველი მოაზროვნე - პეტრე იბერი; იგი ცნობილია ფსევდო დიონისე არეოპაგელის სახელწოდებით. გერმანელი ფილოსოფიის ისტორიკოსები, ვ.ვინდელბანდი, ი.შტიგლმაიერი და კ.კრემერი, არეოპაგიტიკას მოიხსენიებენ ქრისტიანობის ნეოპლატონურ გადამუშავებად. არეოპაგიტიკას თანმიმდევრულობასა და სრულყოფილებაში ვერ მიედრება ქრისტიანობასთან ანტიკური ფილოსოფიის შერიგების ვერც ერთი სხვა ცდა, თუნდაც ისეთი ავტორიტეტული თეოლოგების სახით, როგორებიც გახლავან ორიგენე და დუნს სკოტი. იგივე პოზიციას ასაბუთებდა რუსი ფილოსოფოსი, ა.ლოსევიც.[4] არეოპაგიტიკული მოძღვრების შესწავლაში უმნიშვნელოვანესი წვლილი შეიტანეს ქართველმა მეცნიერებმა - შალვა ნუცუბიძის თაოსნობით. რომლებმაც არაერთი ნაშრომი მიუძღვნეს არეოპაგიტიკას და აჩვენეს მისი განსაკუთრებული როლი ევროპული ფილოსოფიის ტრანსფორმაციის კუთხით.
არეოპაგიტიკული მოძღვრება იმდენად ღრმა შინაარსის თეორიულ-მეთოდოლოგიური და მისტიკურ-დიალექტიკური ფილოსოფიაა, რომ ფილოსოფიის ისტორიკოსთა აზრი ორადაა გაყოფილი: ერთნი, რომელშიც ჭარბობენ ცნობილი გერმანელი მკვლევარები, მართალია, არ უარყოფენ არეოპაგიტიკის მჭიდრო კავშირს და წარმომავლობას კლასიკურ ნეოპლატონიზმთან, თუმცა თვლიან, რომ ის მკვეთრად განსხვავებული და ორიგინალური თეორიაა, რის გამოც მათი გაიგივება არ შეიძლება. განსხვავებული პოზიცია აქვთ ცნობილ ქართველ და უცხოელ ავტორებს, რომელთა შორის ასევე საგულისხმოა გერმანელ მკვლევართა გარკვეული ჯგუფი. ჩვენი პოზიცია კი მტკიცედ ემხრობა არეოპაგიტიკის ნეოპლატონურ მიმდინარეობად გამოცხადების შეხედულებას, ვინაიდან თავდაპირველი ნეოპლატონიკოსები სწორედ პლატონისა და არისტოტელეს შეჯერებულ თვალსაზრისს ემყარებოდნენ ღვთაებრივი პირველი ერთისა და სამყაროს პირველმიზეზის აღიარების კუთხით. ამ იდეის ჩამოყალიბებასა და დასაბუთებაში ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა სტოიციზმიც; თუმცა ნეოპლატონური ერთი მაინც განსხვავებულია, რადგან ის არის უპიროვნო აზრის მეტაფიზიკურ ტრანსცენდენციაში ინტენციურად განჭვრეტილი სამყაროს ერთიანი მთელი, რომელიც წინ უსწრებს გონების საფეხურს. უპიროვნო აზრის მატარებელი მეტაფიზიკური მთელი თვითონაა პირველმიზეზი და საფუძველი ყოველგვარი შემეცნების თანმიმდევრული, პროცესუალური აქტებისა და აზროვნების უნარ-შესაძლებლობისა. ყოველივე აღნიშნულის საფუძველზე, პლოტინე ამტკიცებდა, რომ ღმერთი ყველგანაა, ხოლო ქრისტიანული ნეოპლატონიზმის ყველაზე სრულყოფილი თეორიის ავტორის, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მიხედვით - „ღმერთი ყველაფერში შეიმეცნება“. ღმერთისა და სამყაროს ამგვარი ემანაციური გაგება დიამეტრულად ეწინააღმდეგებოდა შუა საუკუნეებში ფართოდ გავრცელებულ კრეაციონისტურ თვალსაზრისს, რის მიხედვითაც, სამყარო არაფრისგან არის დროში შექმნილი ღმერთის მიერ. ამ პოზიციაზე დაყრდნობით, ღმერთისა და სამყაროს ერთიანობისა და ემანაციური ქმნადობის იდეა ამქვეყნიური სინამდვილის ღვთაებრივი ბუნების აღიარებას გულისხმობს. აზროვნების მოცემული დინამიკა რენესანსული მსოფლმხედველობის ქვაკუთხედს განსაზღვრავს. ნეოპლატონიზმი გახლდათ აღორძინების ეპოქის ყველა ავტორიტეტული მოაზროვნისთვის მიღებული და გაზიარებული ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რაშიც ყველაზე დიდი დამსახურება არეოპაგიტიკას მიუძღვის. საერთაშორისო მეცნიერ-მკვლევართა დიდი ნაწილის აღიარებით, არეოპაგიტიკა რენესანსული ფილოსოფიის საძირკველს განასახიერებს. ის გახლავთ ერთ-ერთი ამოსავალი კვანძი იმ მაგისტრალური, ეპოქალური ხაზისა, რომელიც დასაბამს იღებს პლოტინეს შეხედულებებში და ფსევდო-დიონისეს არეოპაგიტიკის გავლით ასახვას ჰპოვებს ერიუგენას, ფსელოსის, იტალოსის, დინანტის, ბენელისა და მაისტერ ეკჰარტის იდეებში. აღნიშნულმა იდეებმა ლოგიკური აუცილებლობით განაპირობეს ნიკოლო კუზანელის (კრებსი), იაკობ ბოემესა და ჯორდანო ბრუნოს მისტიკურ-დიალექტიკური პანთეიზმი. ამ უკანასკნელმა კი საკუთარ ნიადაგზე ასაზრდოვა და გამოკვება გერმანული კლასიკური იდეალიზმი. თავის მხრივ, კლასიკური გერმანული იდეალიზმი, თავისი რაციონალურ-მეთოდოლოგიურ ყალიბში განზოგადებული დიალექტიკით, დაგვირგვინდა გ. ვ. ფ. ჰეგელის აბსოლუტური სულის თვითშემეცნების პანლოგისტური სისტემის ჩამოყალიბებით. სწორედ ამიტომ, სრულიად გამართლებული და კანონზომიერი იყო არეოპაგიტიკის განსაკუთრებული როლი და დამსახურება ევროპული ფილოსოფიის განვითარების საქმეში. ამ გრანდიოზულ მოვლენას ერთხმად აღნიშნავდნენ ყველაზე ავტორიტეტული გერმანელი რელიგიური მოღვაწეები და ფილოსოფოსები: ლუთერი, ბარდენჰევერი, ჰეგელი, ვოლკერი, ცელერი, ვინდელბანდი და სხვები. ასევე არეოპაგიტიკის ორიგინალური ფილოსოფიური კვლევის მიმართულებით, ფრიად ნაყოფიერი სამუშაოა ჩატარებული მეოცე საუკუნის ისეთი ავტორიტეტული ფილოსოფიის ისტორიკოსთა მიერ, როგორებიც გახლავთ: ჰ.კოხი, ი.შტიგლმაიერი, ა.დემპფი, ვ.პრეგერი, კ.კრემერი და სხვ. მათ შორის, ა.დემპფი განსაკუთრებულად ხაზს უსვამდა რა არეოპაგიტიკის ღრმა ფილოსოფიურ-თეორიულ ხასიათს, ამავდროულად აღნიშნავდა კაპადოკიელ მამათა რელიგიურ-მსოფლმხედველობრივ გავლენასაც, მისი აზრით, ის რაც ვერ დაასაბუთეს პლოტინმა და სხვებმა, თანმიმდევრული და არგუმენტირებული ანალიზის სახით იქნა ჩამოყალიბებული არეოპაგიტიკაში[5].
არეოპაგიტიკის თავისებურებათა თანმიმდევრული ტექსტუალური გამოკვლევის შედეგად, ქართველმა მეცნიერებმა: პლატონ იოსელიანმა, ნიკო მარმა, ივანე ჯავახიშვილმა, სერგი გორგაძემ, კორნელი კეკელიძემ და შალვა ნუცუბიძემ, ძალზე აქტუალური დასკვნების საფუძველზე შეიმუშავეს „ქართული ნეოპლატონიზმის ცნება“. ამ ცნებაში მოიაზრებოდა არეოპაგიტიკა, ეფრემ მცირე, იოანე პეტრიწი და შოთა რუსთაველი. აღნიშნული კვლევის შედეგს უაღრესად განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა ქართული კულტურის სასიცოცხლო ინტერესებიდან გამომდინარე. ვინაიდან შალვა ნუცუბიძისა და ერნსტ ჰონიგმანის კვლევა-ძიების შედეგებთან დაკავშირებით საქმის კურსში არ იმყოფებოდა ჩვენს მიერ დასახელებულ მეცნიერთა უმეტესი ნაწილი, ქართული ნეოპლატონიზმის დამწყებად ნიკო მარი იოანე პეტრიწს მოიხსენიებდა. პეტრიწს მართლაც ლომის წილი ეკუთვნოდა აღნიშნული ფილოსოფიური მიმდინარეობის ორიგინალური ტრანსფორმაციის კუთხით, თუმცა ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ნამდვილი ვინაობის გარკვევის მერე, შალვა ნუცუბიძემ პეტრე იბერი გამოაცხადა ქართული ნეოპლატონიზმის ფუძემდებლად. ფსევდო-დიონისეს ვინაობის დადგენამ აღმოსავლური რენესანსის იდეის ეპოქალური ქრონოლოგია მთელი ექვსი-შვიდი საუკუნით ადრე გადმოსწია და ქართული აზროვნების ფესვებთან მჭიდროდ დააკავშირა. ამ გრანდიოზული კავშირის განმსაზღვრელი საფუძველი კი გახლდათ უპიროვნო აზრის შესახებ, უძველესი პროტო-ევროპული და პროტო-ქართული, იბერიულ-კავკასიური რელიგიურ-მითოლოგიური გაგება, რაც ასახვას ჰპოვებს ზღაპრულ გადმოცემებსა და ზეპირსიტყვიერ-ფოლკლორულ ნიმუშებში. ასეთი ნიმუშები, თავისი ენობრივი სტრუქტურით, სრულიად განსაკუთრებულია და მისი თარგმნა სხვა ენებზე პრინციპულად შეუძლებელია, ვინაიდან დანარჩენი ენებისთვის სრულიად უცხოა უსუბიექტო, იმპერსონალიური მსჯელობები.
აბსოლუტური, უპიროვნო აზრით განსაზღვრულიარსის შესახებ ჩამოყალიბებული ტრადიციული ონტოლოგიური მოძღვრება მომდინარეობს პარმენიდედან და პლატონ-არისტოტელეს ფილოსოფიიდან. აღნიშნული მოძღვრება კრიტიკის ობიექტში მოექცა ახალი და თანამედროვე პერიოდების გავლენიან ავტორებთან, რომელთა შორისაც განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია მარტინ ჰაიდეგერი, რომელიც თვლის, რომ სუბიექტს გარეთ არსებული სუბსტანციური განსაზღვრულობა მოკლებულია ყოველგვარ საზრისს დაშინაარსს. ჰაიდეგერის მიხედვით, ყოფიერების ტრადიციული ონტოლოგიური თვალსაზრისი, ადამიანური არსების მიღმა, ვერავითარ აღიარებასა და გამართლებას ვერ ჰპოვებს. ამის საპირისპიროდ, ის ყოფიერების არსის ნათელ გამოხატულებას ეძებს ადამიანური არსებობის შიგნით მოცემულ, არარსის მიმართ განცდილ, ზოგადსაკაცობრიო შიშის ფარგლებში. თავის ერთ-ერთ მთავარ ნაშრომში - „ყოფიერება და დრო“ ის ცდილობს ჰუსერლის ფენომენოლოგიის საფუძველზე ააგოს ონტოლოგია, სადაც ყოფიერების საზრისი („ყოფიერების გახსნილობა“) მხოლოდ ადამიანური გაგების თავისებურებად განიხილება. მისი აზრით, ტრადიციულმა ევროპულმა ფილოსოფიამ რატომღაც დაივიწყა არარსის წინაშე დგომა, ერთგვარი გონითი დასწრებულობის ფაქტის მნიშვნელობით, რომელიც ადამიანური არსებობის საფუძველს განაპირობებს და განსაზღვრავს მის სასრულობას, წარმავლობას და დროითობას. დროულობა უნდა იქნეს კვალიფიცირებული, როგორც ყოფიერების ყველაზე არსებითი, ნიშანდობლივი დახასიათება.[6]
როგორც ვხედავთ, ჰაიდეგერი ახდენს ევროპული ფილოსოფიის იმ ტრადიციის გადასინჯვას, რომელიც წმინდა ყოფიერებას აცხადებდა რაღაც ისეთად, რაც მის არადროულ გაგებას წარმოადგენდა. ასეთი „არანამდვილი“ გაგების მიზეზად მიიჩნეოდა არა დროის სრული უგულვებელყოფა, არამედ მისი ერთ-ერთი განზომილების - აწმყოს გააბსოლუტურება, რომელიც წარსულისა და მომავლის უქონლობის პირობებში, უდრის მარადისობას. სწორედ ასე გამოიყურება პარმენიდესთან ერთადერთი, სრულყოფილი და განუყოფელი არსი, რომლის შესაბამისად, ღმერთები ცხოვრობენ მარადიულ აწმყოში, რადგანაც მათზე ვერც იმას ვიტყვით, რომ ისინი ოდესღაც სადღაც იყვნენ და ვერც იმას, რომ ოდესმე სადმე იქნებიან, ვინაიდან მუდამ და ყველგან იმყოფებიან. სხვაგვარ ღმერთს, არა მარტო ანტიკურობის, არამედ არც ევროპის და არც მსოფლიოს არც ერთი რელიგია არ იცნობს, თუმცა ჰაიდეგერსა და მის მიმდევრებს შეეძლოთ ქრისტიანული რელიგიის იმგვარი ინტერპრეტირებაც, რომლის მიხედვითაც, განკაცებული ღმერთი, მას მერე, რაც სუბიექტად იქცა, აღმოჩნდა დროის სამივე განზომილებაში. მეორედ მოსვლის შემდეგ, განკაცებული ღმერთი კვლავ თავის ერთგანზომილებიან ყოფიერებას უბრუნდება, რადგან სხვა შემთხვევაში, პერმანენტული კვლავგანმეორება, უმაღლეს მიზანთან და საბოლოო ინსტანციის ჭეშმარიტების დამკვიდრებასთან მიმართებაში, პრინციპულად შეუთავსებელი აღმოჩნდებოდა. ერთი სიტყვით, დროულობის განცდა ჰაიდეგერთან უიგივდება პიროვნულობის მწვავე შეგრძნებას, ხოლო მომავალზე ორიენტირებულობა პიროვნებას ანიჭებს ნამდვილ არსებობას. აწმყოს აღმატებულ საზრისსა და მნიშვნელობას, წარსულთან და მომავალთან შედარებით, ადამიანი მიჰყავს „საგანთა სამყაროს“ ყოველდღიური, მოსაწყენი ყოფისგან თავისდაღწევის მოთხოვნილებამდე, რითაც მისი თვალთახედვით, სამყაროს სასრულობა გარკვეულ ჩრდილში ექცევა.
ისეთი ცნებები, რომლებიც გამოხატავენ პიროვნების სულიერ გამოცდილებას, შიშის, გადაწყვეტილების, სინდისის, დანაშაულის, ზრუნვის, მარტოობისა და სხვა სახით, განუყოფლად უკავშირდებიან ერთჯერად, განუმეორებელ და მოკვდავ არსებას. ისინი მოგვიანებით განიცდიან ჩანაცვლებას, ისეთი უპიროვნო-კოსმიური ცნებების მიერ, როგორიცაა ყოფიერება და არარა, დახურული და ღია, დასაბამი და დაუსაბამო, მიწიერი და ზეციური, ადამიანური და ღვთაებრივი. ამის ფონზე ჰაიდეგერი ცდილობს ჩაწვდეს ნამდვილ ადამიანურ არსებას, რომელიც მისი აზრით, ტრადიციული ონტოლოგიური გაგებით, საერთოდ დაკარგულია „ყოფიერების ჭეშმარიტებაში“. იგი აანალიზებს აზროვნების მეტაფიზიკური მეთოდისა და საერთოდ მსოფლგაგების წარმოშობის წანამძღვრებს, რათა აჩვენოს მთელი ევროპული ცხოვრების წესის ერთგვარი მიჯაჭვულობა მეტაფიზიკასთან, რომელიც ანტიკური პერიოდიდან მოყოლებული, თანდათანობით ამზადებს ახალევროპულ მეცნიერებას და ტექნიკას, იმისათვის, რომ ადამიანური ცნობიერების კონტროლს დაუქვემდებაროს ყოველივე არსებული მთელ სამყაროში. სამყაროსადმი ამგვარი დამოკიდებულება პირდაპირი მიზეზი ხდება მთელი თანამედროვე საზოგადოების ცხოვრებისსტილის რელიგიურობისგან მოწყვეტისა, მისი ურბანიზებისა და გამასობრივებისა.[7]
მეტაფიზიკური აზროვნების საწყისები, როგორც უკვე ითქვა, მომდინარეობენ ჯერ კიდევ პლატონიდან და პარმენიდედან, რომელთაც აზროვნება ესმით, როგორც ცოცხალი განჭვრეტა, როგორც მუდმივი დასწრება, თუ რაღაც სტაციონალური თანხლება თვალწინ მდებარე ყოფიერებისა. აღნიშნული ტრადიციის საწინააღმდეგოდ, ჰაიდეგერი ჭეშმარიტი აზროვნების დახასიათებისთვის იყენებს ტერმინს - „დაყურადება“: რაკი მისი გაგებით, ყოფიერების დანახვა შეუძლებელია, ამიტომაც მას ყური უნდა უგდო, უსმინო. ამ კუთხით, მეტაფიზიკური აზროვნების გადალახვისთვის საჭიროა იმ საწყის ფორმებთან დაბრუნება, რომლებიც აქამდე არარეალიზებული ევროპული კულტურისკენ მიგვითითებენ, ეს კი, მისი შეხედულებით, „სოკრატემდელი“ პერიოდის საბერძნეთია, რომელიც, ჯერ კიდევ, როგორღაც სუნთქავდა ე. წ. ჭეშმარიტი ყოფიერების მიღმა. ამგვარი დაბრუნება შესაძლებელია იმიტომ, რომ თვით დავიწყებული ყოფიერებაც კი მაინც აგრძელებს სიცოცხლეს, კულტურის ყველაზე უფრო ინტიმურ წიაღში - ენაში: ამიტომაც, „ენა ყოფიერების სახლია“.[8]
ზემოაღნიშნული პრობლემატიკის მიმართ გულგრილი არ დარჩენილან გამოჩენილი ქართველი ფილოსოფოსები და ფსიქოლოგებიც: შ. ნუცუბიძე, რომელიც იკვლევდა „თავისთავადი ჭეშმარიტების“ ფენომენოლოგიურ და გნოსეოლოგიურ პრობლემებს, რის საფუძველზეც მან შექმნა ორიგინალური თეორია - „ალეთოლოგიური რეალიზმის“ სახელწოდებით, დ. უზნაძე, რომელიც ბერგსონის „ინტუიტივიზმის“ საგანგებო დამუშავების გზით, ასევე ცდილობდა ჩამოეყალიბებინა ორიგინალური თვალსაზრისი „იმპერსონალიების“__უსუბიექტო (უპიროვნო) მსჯელობების შესახებ; ანგია ბოჭორიშვილი, რომელიც სუბიექტივიზმისაგან თავდასაცავად, ფენომენოლოგიურ პრობლემებთან კავშირში, ახდენდა ფსიქოლოგიზმების კრიტიკულ ანალიზს, როგორც ლოგიკასა და ფილოსოფიურ მეცნიერებებში, ასევე თვით ფსიქოლოგიაშიც; ა. ფრანგიშვილი და ა. შეროზია, რომლებიც, როგორც ერთად, ასევე ცალცალკეც, სისტემატიურად აქვეყნებდნენ მეტად საინტერესო შრომებს ფსიქიკური ცნობიერისა და არაცნობიერის შესახებ და სხვა. დასახელებული ავტორებიდან, ჩვენი თემის სპეციფიკის გათვალისწინებით, გამორჩეულად გვსურს შევეხოთ აპოლონ შეროზიას ერთ-ერთ საინტერესო ნაშრომს, „ფსიქიკურის ფილოგენეზის გაგებისათვის“, რომელიც გამოქვეყნებულია, ფილოსოფიის ინსტიტუტის შრომათა მეშვიდე კრებულში, 1957 წელს. ამ შრომაში, ფსიქიკურის ფილოგენეზის პრობლემა დასმულია ფილოსოფიის ძირითადი საკითხის კონტექსტში, რომელიც მიმართულია ყოფიერებისა და ცნობიერების ურთიერთმიმართების გასარკვევად და, ამავდროულად, უშუალოდაა დაკავშირებული ფსიქოლოგიის ისეთ სპეციფიკურ საკითხებთან, როგორიცაა ფსიქიკურის ძირითადი ნიშანი და მისი განვითარების შინაგანი წყარო. ფსიქიკური გამომსახველობის ისტორიული ფორმები, მათი ზოგადფსიქიკური და სპეციფიკური ნიშნები დახასიათებულია როგორც ფსიქიკურის თვითრეფლექსია-განსაზოგადოების გნოსეოლოგიური კანონზომიერებანი და მისი ობიექტური საფუძვლები; ფსიქიკური მაორენტირებულობის ფუნქცია და სხვა. მისი აზრით, ფსიქიკურის ფილოგენეზის შესწავლა აუცილებლობით მოითხოვს ბუნებისმეტყველების სხვადასხვა დარგებთან მჭიდრო კავშირს, რამდენადაც ის ფსიქიკურის მატერიალური სუბსტრატისა და მისი განვითარების ძირითადი ბიოლოგიური კანონის თვალსაზრისით განიხილება. ამის გარდა, ა. შეროზია ფსიქიკურის ფილოგენეზის კვლევას უკავშირებს საზოგადოების წარმოებით ურთიერთობათა კანონზომიერებას, რომლის საფუძვლიან ცოდნასაც უნდა ემყარებოდეს მეცნიერულად დასაბუთებული, ძირითადი თეორიული და მეთოდოლოგიური საკვანძო დებულებები. მისი აზრით, ცნობიერი გამომსახველობის ფსიქიკური უნარი, თავისი არსებით, სოციალური მოვლენაა, რომლის სპეციფიკურ დანიშნულებასაც, ძირითადი სოციოლოგიური კანონის მოქმედების სფეროში, ადამიანის მიზანდასახული ქცევის ორიენტირება წარმოადგენს. აქვე უშუალოდ ეხება ჩვენთვის ყველაზე უმნიშვნელოვანეს - ცნობიერების გამომსახველობის წინაფსიქიკური ფორმების არსებობასა და დანიშნულებას. განვითარების შინაგან წყაროდ ის მიიჩნევს ძირითადი ბიოლოგიური კანონის გამომჟღავნებას არსებითი მოთხოვნილების მიმართ, როგორც ორგანიზმის შესაბამისი მოქმედების უზრუნველყოფას. სწორედ ამით აიხსნება ის, რომ წარმოებითი ურთიერთობის ობიექტურ პროცესში, ცნობიერება ბუნების გარდამქმნელ იარაღად გვევლინება, მაშინ, როდესაც მისი წინაფსიქიკური ფორმები გარემოსთან შეგუებისფუნქციებს განაპირობებენ.[9]
ა. შეროზია ფსიქიკურის ფილოგენეზის პროცესში გამოყოფდა ორ მხარეს - ბიოლოგიურსა (ბიოსფერულს) და სოციალურს. მართალია, ეს ორი სფერო ერთმანეთისგან განსხვავდება, თუმცა, რამდენადაც თვით სოციალური სფერო, ბიოლოგიურის უშუალო გაგრძელებას წარმოადგენს, ამიტომ ისინი ერთმანეთთან ორგანულ კავშირში უნდა განვიხილოთ. ამ ორი ძირითადი მხრიდან, ბიოსფერულში ცნობიერი გამომსახველობის წინაფსიქიკური ფორმების განვითარების შინაგანი კანონზომიერება იგულისხმება, რამდენადაც ისტორიულად, ფსიქიკურის ფილოგენეზის პროცესი, უმთავრესად ბიოსფეროში ხორციელდება, ხოლო სოციალურს კი ცნობიერების ჩამოყალიბების კანონზომიერებანი და აგრეთვე მისი განვითარების შინაგანი კანონები განეკუთვნებიან. ვინაიდან ცნობიერების წარმოშობის კანონზომიერებანი და მისი წინაფსიქიკური ფორმების განვითარების შინაგანი კანონების ისტორიული წარმომავლობა ბიოსფერული ფენომენების გარეშე ვერ აიხსნება, ამიტომაც ამ პრობლემის გადაწყვეტა ორივე მხარის - ბიოსფერულისა და სოციალურის ერთიანობის საფუძველზე უნდა მოხდეს, მით უმეტეს, როცა თავისი არსებით, ფსიქიკურის ფილოგენეზისი, ბიოლოგიურისა და სოციალურის ერთიანობის სფეროში, სოციალურის მიერ სწორედ მაქსიმალურად სრულყოფილი, ბიოლოგიური სპეციფიკის გარდაქმნით მთავრდება. რაკი ცნობიერების ძირითადი ფსიქიკური ფენომენი, თავისი ბუნებით, სოციალური კატეგორიაა, სწორედ ამით აიხსნება, რომ ცნობიერების გენეზისი, ფილოსოფიურ მეცნიერებაში, უმთავრესად ამ ასპექტით განიხილება. ფილოსოფიის ძირითადი საკითხის კონტექსტში, აღნიშნული შეხედულების ჩამოყალიბება, ონტოლოგიური მხარის გათვალისწინებით, ცნობიერების გენეზისის პრობლემასთან კავშირში განისაზღვრება, სადაც, ავტორის აზრით, ფილოსოფიამ ფსიქიკურის ფილოგენეზისი მატერიალურის მორფოლოგიური განვითარების სფეროს უნდა დაუკავშიროს, ამის გარეშე, ამ ძირითადი საკითხის მეცნიერული გადაწყვეტა სრულიად შეუძლებელია.[10]
ჩვენი მხრიდან წარმოებული კვლევა-ძიების მიხედვით კი წინარე ფსიქიკური ფორმების ცნობიერების საფეხურის სახით წარმოჩენა საერთოდ შეუძლებელია დავაკავშიროთ საბუნებისმეტყველო ემპირიული მეცნიერების კომპეტენციებთან. როგორც კი გავცდებით შემეცნების სუბიექტის მიერ აღქმული ფაქტების, მოვლენებისა და მათი სუბიექტური დაკვირვებადობის, განზოგადებისა და ინტერპრეტაციის ფარგლებს, აუცილებლად უნდა ვიხელმძღვანელოთ ან სპეკულატური გონების ლოგიკური სიცხადით, თანშობილი იდეების ცოცხალი განჭვრეტით (პლატონისეული მოგონებით), ინტელექტუალური ინტუიციით (დეკარტესეული ბუნებრივი სინათლით), კანტის თავისთავადი ნივთის ტრანსცენდენტურობით, ან ჰეგელის მიერ დამკვიდრებული და ჰუსერლის მიერ ტრანსფორმირებული ფენომენოლოგიური მეთოდოლოგიით, ან დილთაისეული ჰერმენევტიკით, კირგეგორისა და ჰაიდეგერისეული ექსისტენციით, ბერგსონის ირაციონალური ინტუიტივიზმით, ან კიდევ სულაც შოპენჰაუერის ნების აბსოლუტური სასოწარკვეთილებით და ნიცშეს მარადიული კვლავ დაბრუნების ბედისწერით.
აღნიშნულ პრობლემებს საერთოდ გვერდს უვლიან პოზიტივისტური, ნეოპოზიტივისტური და პრაგმატისტული ძველი თუ ახალი ფილოსოფიური სკოლები, რომლებიც ყოველივე ამას არამეცნიერულ მეტაფიზიკურ სპეკულაციად აღიქვამენ და პოზიტიური ცოდნისთვის სრულიად გამოუსადეგარ, უსაზრისო პრობლემებად აცხადებენ. ასევე, საერთოდ არ აინტერესებთ ეს საკითხი პოსტსტრუქტურალისტურ და პოსტმოდერნისტულ მიმართულებებს, რომელთათვისაც ყოვლად მიუღებელია ტრადიციული თეორიული ცნებებით, კატეგორიებითა და, საერთოდ, მეცნიერული კრიტერიუმებით აზროვნება. ამიტომაც, ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ჩვენთვის ძალაში რჩება წმინდა მეტაფიზიკური სისტემატიზაციისა და დიალექტიკური მეთოდოლოგიის ძირითადი გნოსეოლოგიური პრინციპები და ვალდებულებანი. მათ მიმართ პასუხისმგებლობის მოხსნა უყურადღებოდ ტოვებს და სრულიად უგულვებელყოფს ადამიანის შინაგანი ბუნებრივი მდგომარეობით განპირობებულ შემეცნებისა და შეფასების უმთავრეს, სასიცოცხლოდ აუცილებელ მოთხოვნებს.
უპიროვნო აზრისა და ცნობიერების გაგება აუცილებელ წინაპირობად მიგვაჩნია არა მარტო სამყაროს უნივერსალური ყოფიერების წესრიგის განსაზღვრისა და დადგენის თვალსაზრისით, არამედ ბუნებრივ-ისტორიულ-სოციალურ პროცესთა, მოვლენათა თანმიმდევრობისა და თანაარსებობის თვალსაზრისითაც. რასაკვირველია, დროისა და სივრცის პარამეტრებით, სრულიად უმართებულოდ მიგვაჩნია პიროვნულ-სუბიექტურისა (ობიექტურიც მასთან ერთად იგულისხმება) და უპიროვნო წმინდა არსის არსებობის პირველადობა-მეორადობის საკითხის განსაზღვრა, თუმცა, მეტაფიზიკურად გამართლებული თანმიმდევრობისა და გამომდინარეობის თვალსაზრისით, აუცილებელია მათ შორის ერთდაგვარი სუბორდინაციული დამოკიდებულების გარკვევა. აღნიშნულ მტკიცებულებაში ამოვდივართ იქედან, რომ ყოველი ინდივიდუალური ქმნილება, მათ შორის, ადამიანიც და თვით პიროვნული ღმერთიც, არ შეიძლება იყოს ყოველივე არსებულის დასაბამი, რადგანაც ის არის სამყაროს ერთიანი ყოფიერების მხოლოდ ცალკეული ნაწილი, რომელიც შეუძლებელია მოვიაზროთ, როგორც უნივერსალური გაერთიანება-გამთლიანების საფუძველი. სხვაგვარი დაშვების შემთხვევაში, მასთან ერთად უნდა ყოფილიყვნენ სხვა ინდივიდუალური წარმონაქმნებიც, რომლებიც, საყოველთაო გამთლიანების შედეგად, თავიანთ ინდივიდუალურ არსებობას საბოლოოდ დაასრულებდნენ. ამის გარდა, თუ წარმოვიდგენდით, რომ ინდივიდუუმთა გარდა, სუბსტანციურ არსებობას სხვა ვერავითარ ნივთსა და აზრს ვერ მივაწერდით, მაშინ მათი გამთლიანების აუცილებლობაც აბსოლუტურად მოიხსნებოდა, ვინაიდან სუბსტანცია მარადიულია, ხოლო ინდივიდუმი მხოლოდ ცალკეულ არსებულად მოაზრებადი სუბსტანცია შეიძლებოდა ყოფილიყო. ამ ინდივიდუმს, ისევე, როგორც ცალკეულ ატომს, სხვა ინდივიდუუმისაგან მხოლოდ სიცარიელე, ან არარსი განაცალკევებდა. მაშასადამე, თუ ამ სახით განცალკევება ოდესმე, ერთხელ მაინც, ძალაში შევიდოდა, მაშინ მათი გაერთიანება-გამთლიანებისთვის საერთოდ არავითარი მიზეზი, მოტივი და საფუძველი აღარ დაგვრჩებოდა.
ამრიგად, ინდივიდის არსებობა, რაკი მთელისაგან გამოცალკევების გარეშე ყოვლად წარმოუდგენელია, როგორც ნებისმიერი ცოცხალი არსების, ისე თვით პიროვნული ღმერთის შემთხვევაშიც, ის ან საერთოდ უნდა უარვყოთ, როგორც არსის ერთი მთლიანი ყოფიერების სუბსტანციის (სამყაროს) არსებობა, ან უნდა ვაღიაროთ უპიროვნო, არაინდივიდუალური, დაუშლელი, წმინდა არსის ერთარსება. ეს ერთარსება, ამავდროულად, არის ერთადერთი საფუძველი და ერთადერთი გამართლებული უპიროვნო აზრიც, იმ ყოველი ცალკეული ინდივიდისა და ნივთის არსებობისა, რაც, ნებისმიერ შემთხვევაში, უნდა იქნეს განხილული, როგორც მთლიანიდან გამოცალკევების გარკვეული შედეგი. შედეგების შესახებ კი შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ ვერც ერთი მათგანი, ვერავითარ შემთხვევაში, ვერ გახდება იმ მთლიან საფუძველზე უფრო მეტი და სრულყოფილი, რომლისგანაც ის გამომდინარეობს. ეს არის წმინდა მეტაფიზიკური სპეკულაცია, რაც ძალიან ახლოსაა ნეოპლატონურ მოძღვრებასთან, თუმცა სხვა არჩევანი არ გაგვაჩნია, რადგან სხვაგვარად, სუბსტანციური არსის რეფლექსია, უბრალოდ შინაგანად გამომრიცხავი და წინააღმდეგობრივი იქნებოდა. ამის შემდეგ გარკვეული წარმოდგენა რომ შეგვექმნას წმინდა არსის უნივერსალური, იმანენტური წესრიგის დიალექტიკურობაზეც, საჭიროა იმის აღნიშვნა, რომ ცალკეული ინდივიდების, საგნებისა და მოვლენების დროში და სივრცეში თანაარსებობა ყოველთვის დაუსრულებელი შინაგანი დაპირისპირების, წინააღმდეგობისა და ბრძოლის სახით წარმოგვიდგება. წინააღმდეგობისა და დაპირისპირების პროცესი თავისთავად გულისხმობს უწესრიგობას, რის გარეშეც, ყოველგვარი მოძრაობაც და ცვალებადობაც აზრს დაკარგავდა. მაშასადამე, სწორედ ამ უწესრიგობის შიგნით მიმდინარე ყველა წინააღმდეგობა, დროში და სივრცეში მიმდინარე დაპირისპირება, აბსოლუტურად იხსნება წმინდა არსის უნივერსალური ერთიანობის პერსპექტივაში. უპიროვნო აზრის მეტაფიზიკური წესრიგის ძალით ჩვენ წარმოგვიდგება წინარე ზეფსიქიკური ცნობიერების იდეალური ფორმა და წინასწარგანპირობებული ტელეოლოგიური მიზანშეწონილება, რომელიც შეგვიძლია მივიჩნიოთ სამყაროს იმანენტური ყოფიერების განმსაზღვრელ, უპიროვნო ღვთაებრივ შემოქმედებად.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- გამსახურდია ზ.: მითების თარგმანებანი., https://zviadgamsakhurdia.wordpress.com/2010/09/24/
- ნუცუბიძე შ.,. რუსთაველი და აღმოსავლური რენესანსი. შრომები., IV ტ. თბ., 1976.
- შეროზია აპოლონ., ფსიქიკურის ფილოგენეზის გაგებისათვის., ფილოსოფიის ინსტიტუტის შრომები, თბილისი_1957.
- Ayer A. J. Philosophy in the Twentieth Century. London: Unwin Paperbacks. 1984.
- Dempf A. Der Platonimus des Eusebius, Viktorinus und Ps. Dionysius. München, 1962.
- Heidegger, Martin. Being and Time. New York: Harper Perennial. 2008.
[2] Шеллинг Ф. В. И. Философия мифологии. В 2-х томах. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2013. Стр. 127.
[3] გამსახურდია ზ.: მითების თარგმანებანი., https://zviadgamsakhurdia.wordpress.com/2010/09/24/
[4] ნუცუბიძე შ.,. რუსთაველი და აღმოსავლური რენესანსი. შრომები.,. თბ., 1976, IV ტ. გვ. 163-164.
[5] A. Dempf. Der Platonimus des Eusebius, Viktorinus und Ps. Dionysius. München, 1962, გვ. 16.
[6] Heidegger, Martin. Being and Time. New York: Harper Perennial. 2008 p. 62.
[7] Ayer A. J. Philosophy in the Twentieth Century. London: Unwin Paperbacks. 1984. p. 216.
[8] იქვე.
[9] შეროზია აპოლონ., ფსიქიკურის ფილოგენეზის გაგებისათვის., ფილოსოფიის ინსტიტუტის შრომები, თბილისი_1957. 145-146 გვ..
[10] იქვე.
ახალი სტატიები
გეგი კუხალეიშვილი - ღმერთკაცობრიობის მომავალი და სოციალისტური ფორმაცია 03:26ნინა ნენეა სამხარაძე - ლექსები 16:08გორვანელი - დემოკრიტეს ფილოსოფია 17:18ავთანდილ ყურაშვილი - ლექსები 17:17თორნიკე ღვინიაშვილი - Dicata matres 17:16თეიმურაზ ლანჩავა - ზამთრის თეთრი მერცხლები 17:15ნარი ჩხაბერიძე - ტერმინ „ჟამისწირვის“ განსაზღვრისა და მერმისთან ურთიერთკავშირისათვის 17:14დათო გაგოშიძე - არისტოტელეს შეხედულებები ხელოვნებაზე 17:11
ახალი ნომერი
პირადი კაბინეტი