ჩვენს შესახებ
პოპულარული
სტატიების არქივი
გამოკითხვები
რა ტიპის სტატიებს ისურვებდით ?
08 აპრ 16:58ჟურნალი / სტატიები / ესეისტიკა / კრიტიკა / ისტორია / ფილოსოფია / ფსიქოლოგია / მეცნიერება / გამოქვეყნებული
კარლ გუსტავ იუნგი - აპოლონური და დიონისური საწყისები (თარგმანი - ნუგზარ კუჭუხიძე)
თარგმანი - ნუგზარ კუჭუხიძისა
შილერის მიერ ღრმად განცდილი და ნაწილობრივ დამუშავებული პრობლემა ახალ და თავისებურ ფორმაში დაყენებულ იქნა ნიცშესთან, 1871 წელს დაწერილ თხზულებაში _ „ტრაგედიის დაბადება“. ეს ახალგაზრდული ნაწარმოები, მართალია, შეეხება არა იმდენად შილერს, რამდენადაც, მეტწილად შოპენჰაუერსა და გოეთეს, მაგრამ, მაინც, შილერთან მას აკავშირებს, როგორც ჩანს, ესთეტიკის სფეროსთან სიახლოვე და ბერძნული კულტურისადმი რწმენა; შოპენჰაუერთან_პესიმიზმი და მონანიების მოტივი, და ბოლოს, უსასრულოდ ბევრი რამ აკავშირებს მას გოეთეს ფაუსტთან.
ჩვენი მიზნებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მის დამოკიდებულებას შილერთან. მაგრამ გვერდს ვერ ავუვლით შოპენჰაუერს, რომ არ აღვნიშნოთ, თუ რა ხარისხით გარდაქმნა მან სინამდვილეში ის წინათგრძნობები აღმოსავლურში წვდომისა, რომელიც შილერთან წარმოიქმნება მხოლოდ როგორც მკრთალი სქემები. თუკი გვერდზე დავტოვებთ პესიმიზმს, წარმოშობილს ქრისტიანული რწმენის სიხარულისა და მონანიების რწმენის კონტრასტიდან, აღმოჩნდება, რომ შოპენჰაუერის მოძღვრება მონანიების შესახებ არის, არსებითად, ბუდისტური მოძღვრება. შოპენჰაუერი აღმოსავლეთის მხარეზე გადავიდა. ეს ნაბიჯი უდაოდ წარმოადგენს რეაქციას, მიმართულს ჩვენი, დასავლური ატომოსფეროს წინააღმდეგ. როგორც ცნობილია, ეს რეაქცია მეტწილად გრძელდება ჩვენს დროშიც, რომელიც ვლინდება ინდოეთის მხარეზე მეტ-ნაკლები მთლიანობით ორიენტირებულ სხვადასხვა მიმართულებაში. მაგრამ ნიცშე აღმოსავლეთისაკენ თავის მისწარფებებით არ მიდის საბერძნეთის იქით. იგი საბერძნეთს შეიგრძნობს, როგორც რაღაც შუალედურს _ დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის. რამდენი თანხვედრაა შილერთან, მაგრამ, როგორ განსხვავდება ელინური კულტურის ნიცშესეული გაგება! ის ხედავს მრუმე ფონს, რომელზედაც დახატულია ოლიმპოს მხიარული ოქროსფერი აისი. „რათა ჰქონოდათ სიცოცხლის შესაძლებლობა, ბერძნებს ღრმა აუცილებლობის გამო, უნდა შეექმნათ ეს ღმერთები“. „ბერძენმა იცოდა და შეიგრძნობდა არსებობის შიშსა და საშინელებებს: რათა ჰქონოდა სიცოცხლის ძალ-ღონე, იგი იძულებული იყო მათთვის ჩამოეფარებია ოცნებათა ბრწყინვალე ნაშობი _ ოლიმპიელები. უჩვეულო უნდობლობა ბუნების ტიტანური ძალებისადმი, ყველა შემცნობზე ულმობლად გამეფებული მოირა, ადამიანთა უდიდესი მეგობრის _ პრომეთეს ძერა, შემაძრწუნებელი ბედი ბრძენი ოიდიპოსის, ატრიდების გვარზე თანმდევი წყევლა-კრულვა, რომელმაც ორესტე აიძულა მოეკლა დედა; „ბერძენთა მიერ ყოველივე განუწყვეტლივ კვლავ და კვლავ დაიძლეოდა ოლიმპიელთა შორის ამ მხატვრული მშვიდობიანობის მეშვეობით ან, ყოველ შემთხვევაში, დაიფარებოდა მათი ხელით და ქრებოდა თვალთაგან. ბერძნული „მხიარულება“, ელადის მოზეიმე ზეცა, როგორც ბრწყინვალე ილუზია, ბნელ ფონზე ჩამოფარებული, _ ასეთ გაგებას საჭიროებდა ხალხში ახალი დრო; _ როგორი საფუძვლიანი არგუმენტია მორალური ესთეტიზმის წინააღმდეგ!
ამგვარად, ნიცშე დადგა შილერიდან მეტად განსხვავებულ თვლასაზრისზე. ის, რომ ჩვენ შევძელით შილერთან წინასწარ გვეგრძნო, სახელდობრ კი ის, რომ მისი წერილები ესთეტიკური აღზრდის შესახებ იყო, აგრეთვე, მცდელობა საკუთარი პრობლემის გადაწყვეტისა, ხდება სავსებით უტყუარად მისაღები ნიცშეს ნაშრომისადმი _ „ეს ღრმად პირადული წიგნია“. თუკი შილერი იწყებს მხოლოდ გაუბედავად, მკრთალი ფერებით დააფინოს შუქჩრდილი და ცდილობს გაიგოს საკუთარ სულში შეგრძნობილი წინააღმდეგობა, როგორც წინააღმდეგობა „მიამიტურსა“ და „სენტიმენტალურს“ შორის, მაგრამ ადამიანური ბუნების ყოველგვარ ზღვარს გადაცილებული გეგმებისა და უფსკრულების გამორიცხვით, _ ნიცშეს გაგება წვდება სიღრმეს და ადგენს დაძაბულ დაპირისპირებას, რაც, ერთი მხრივ, არაფრით არ ჩამოუვარდება შილერისეულ ხედვათა სხივმოსილ მშვენიერებას, მაგრამ, მეორე მხრივ, პოულობს უსასრულოდ მუქ ტონებს, რაც, თუმცა ზრდის სინათლის ძალას, მაგრამ, ამასთანავე, იძლევა წინათგრძნობას, რომ მის იქით იმალება კიდევ უფრო ბნელი ღამე.
ნიცშე დაპირისპირებულობის თავის ძირითად წყვილს აპოლონურ-დიონისურს უწოდებს. შევეცადოთ, უპირველესად, ცხადად წარმოვიდგინოთ ამ წყვილის წინააღმდეგობათა ბუნება. ამისათვის ზუსტად მოვიტან ზოგიერთ ციტატას, რათა ნიცშეს ნაშრომთა არმცოდნეს შესაძლებლობა მიეცეს შექმნას საკუთარი დასკვნა და, ამასთანავე, შეამოწმოს ჩემი თვალსაზრისი.
1. „ესთეტიკური მეცნიერებისთვის დიდად მომგებიანი იქნებოდა, თუკი, არა მხოლოდ ლოგიკური წვდომის გზით, არამედ უშუალო ინტუიციის გზითაც მივიდოდით იმის აღიარებამდე, რომ ხელოვნების წინსვლითი მოძრაობა მჭიდროდაა დაკავშირებული აპოლონური და დიონისური საწყისების ორმაგობაზე, _ იმგვარადვე, როგორც დაბედებაა დამოკიდებული სქესთა ორმაგობის უშუალო ბრძოლაზე და მხოლოდ დროდადრო მათ შორის დამყარებულ ზავზე“.
2. „ხელოვნების მათ ორ ღვთაებასთან _ აპოლონსა და დიონისესთან, არის დაკავშირებული ჩვენი ცოდნა წარმოშობასა და მიზნებს შორის იმ უდიდესი წინააღმდეგობების შესახებ, რასაც ჩვენ ვხვდებით ბერძნული სამყაროს პლასტიკური ხელოვნების სახეს _ აპოლონურსა და მუსიკის არაპლასტიკურ ხელოვნებას _ დიონისეს ხელოვნებას შორის; ესოდენ განსხვავებული ეს ორი სწრაფვა მოქმედებს გვერდიგვერდ და ერთმანეთთან უფრო ხშირად აშკარა მტრობაში მყოფი, თანაზიარად აქეზებენ ერთმანეთს ყოველგვარი, ახალი და უფრო მძლავრი დაბადებისაკენ, რათა მასში უკვდავყოს ზემოხსენებული დაპირისპირებულობა, მხოლოდ მოჩვენებით გაერთიანებული ზოგადი სიტყვით „ხელოვნება“ _ ვიდრე, საბოლოოდ ელინური „ნების“ სასწაულებრივი მეტაფიზიკური აქტით, ისინი არ გახდებიან დაკავშირებული რომელიღაც უცვლელ წყვილში და ამ გაორებით არ შექმნიან, როგორც დიონისურ, ასევე აპოლონური ხელოვნების ნაწარმოებს _ ანტიკურ ტრაგედიას“.
იმისათვის, რომ სრულიად დაახასიათოს ორივე ეს სწრაფვა, ნიცშე მათი მეშვეობით გამოწვეულ თავისებურ ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას ადარებს სიზმრისა და სიმთვრალის მდგომარეობას, ბანგს. აპოლონური სწრაფვა წარმოშობს სიზმრის მსგავს მდგომარეობას, ხოლო დიონისური _ სიმთვრალის მსგავსს. ნიცშე, მისი ახსნა-განმარტებით, „სიზმარში“ გულისხმობს, არსებითად, „შინაგან ხედვას“, „სიზმრისეული სამყაროს მშვენიერ ხილვადობას.“ აპოლონი „მეფობს მშვენიერების ილუზორული ბრწყინვალებით ფანტაზიის შინაგან სამყაროზე“, იგი _ „სახეებით ქმნადი ყველა ძალის ღვთაებაა“. ის არის ზომა, რიცხვი, შეზღუდვა და ბატონობა ყოველგვარ ველურსა და მოუთვინიერებელზე. გვსურდა, აპოლონი გამოგვეჩინა, როგორც შესანიშნავი ღვთაება, რომელიც თავის თავში ატარებს ინდივიდუაციის პრინციპს.
დიონისიზმი, პირიქით, ნიშნავს უსაზღვრო სწრაფვათა დაცლას, ცხოველური და ღვთაებრივი ბუნების თავაწყვეტილი დინამიკის აფეთქებას; ამიტომ დიონისურ ქოროში ადამიანი ჩნდება სატირის სახით, წელსზევით_ღვთაება, წელსქვევით_თხა. ეს ინდივიდუაციის პრინციპის გათელვით გამოწვეული საშინელებაა და, ამასთანავე, „ნეტარებითი აღტაცებაა“ იმის გამო, რომ ის გათელილია, ამიტომაც დიონისიზმი შეიძლება მივამსგავსოთ სიმთვრალეს, ინდივიდუალურის კოლექტიურ ლტოლვად და შინაარსად დამშლელს, ეს _ სამყაროს მეშვეობით ჩაკეტილი ეგოს რღვევაა. ამიტომ დიონისიზმში ადამიანი შეერთვის ადამიანს და „თვით გაუცხოებული, მტრული და დამონებული ბუნება კვლავ ზეიმობს თავის უძღებ შვილთან _ ადამიანთან შერიგების დღესასწაულს“. თითოეული თავის თავს შეიგრძნობს ახლობელთან მთლიანობაში („არა მხოლოდ შეერთებულად, შერიგებულად, შერწყმულად“). ამის გამო, ადამიანის ინდივდუალობა ექვემდებარება სრულ დაძლევას. „ადამიანი უკვე აღარაა ხელოვანი: იგი თვითონ გახდა მხატვრული ნაწარმოები“. „აქ ბუნების მთელი მხატვრული სიძლიერე გაიშლება სიმთვრალის ცახცახში“. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, შემოქმედებითი ძალა, ლიბიდო, ლტოლვად ფორმაში დაეპატრონება ინდივიდს, როგორც ობიექტს და ხმარობს მას როგორც იარაღს ან გამოსახულებას. თუკი ჩვენ გვაქვს უფლება ბუნებრივი არსება გავიგოთ როგორც „ხელოვნების ნაწარმოები“, მაშინ ადამიანი დიონისურ მდგომარეობაში ნამდვილად ხდება ბუნებრივად წარმოშობილი ხელოვნების ნაწარმოები; მაგრამ რადგანაც ბუნებრივი არსება არ არის ხელოვნების ნაწარმოები იმ აზრით, როგორც ჩვენ შევეჩვიეთ გვესმოდეს „ხელოვნების ნაწარმოები“, ამიტომ იგი სხვა არაფერია, თუ არა მხოლოდ თავაწყვეტილი ბუნება; იგი არის ყოველმხრივ დაშვებული მთის ნაკადი და არა ცხოველური, შეზღუდული თავის თავში და თავისი არსებით. სიცხადისათვის და შემდგომი დისკუსიების გამო, მე უნდა წამოვწიო ეს პუნქტი, ვინაიდან ნიცშემ გარკვეულ მიზეზთა გამო ეს არ გააკეთა, რითაც მოცემული პრობლემა დაბურა მაცდუნებელი ესთეტიკური ნისლით, რომლის გაფანტვაც ზოგიერთ ადგილზე ძალაუნებურად უწევს. ასე, მაგალითად, სადაც ის ლაპარაკობს დიონისურ ორგიათა შესახებ: „თითქმის ყველგან ამ დღესასწაულის ცენტრი მდებარეობდა შეუზღუდველ სქესობრივ აღვირახსნილობაში, რომლის ზვირთები ზედ გადაევლებოდნენ ყველა მისი დაკანონებული პატივისცემით არსებულ ოჯახურ სიყვარულს და ჯაჭვურად დაეშვებოდა ბუნების ყველაზე საშინელი სიმხეცე, ავხორცობისა და სისასტიკის ამაზრზენი შერწყმით“.
ნიცშე დელფოსური აპოლონის შერიგებას დიონისესთან განიხილავს, როგორც ცივილიზებული ბერძენის სულში ამ დაპირისპირებათა შერიგების სიმბოლოს. მაგრამ, ამასთანავე, ის ივიწყებს თავის საკუთარ საკომპენსაციო ფორმულას, რომლითაც ოლიმპოს ღმერთები თავისი შუქით მოვალენი არიან ბერძნული სულის წყვდიადისადმი: ამის თანახმად აპოლონისა და დიონისეს შერიგება სხვა არაფერი იქნებოდა, თუ არა, როგორც მშვენიერი ილუზია, რაც აკლიათ და სწადიათ, გამომდინარე საჭიროებიდან, რასაც ბერძენთა ცივილიზებული ნახევარი შეიგრძნობდა ბარბაროსულ მხარესთან ბრძოლაში, ხოლო ის კი, სწორედ, თავაწყვეტით აღწევდა დიონისურ მდგომარეობაში.
ერთი მხრივ, ხალხის რელიგიისა და მეორე მხრივ მისი ცხოვრების ნამდივლ წყობას შორის ყოველთვის არსებობს კომპენსატორული დამოკიდებულება, სხვაგვარად რელიგიას არ ექნებოდა პრაქტიკული მნიშვნელობა. ეს წესი დასტურდება ყველგან, დაწყებული სპარსულთა მაღალმორალური რელიგიით და უკვე ძველ დროში ცნობილი სპარსული საეჭვო მორალური ზნე-ჩვეულებებით და ჩვენს „ქრისტიანულ“ ეპოქამდე დამთავრებულით, როდესაც სიყვარულის რელიგია აქეზებს მსოფლიო ისტორიაში უდიდეს სისხლის ღვრას.
ამიტომ სწორედ დელფოსური შერიგების სიმბოლოდან, ჩვენ გვაქვს უფლება დავასკვნათ განსაკუთრებულად მკაცრი განხეთქილების შესახებ ელინურ არსებაში. ამითვე აიხსნებოდა ის ვნებიანი სევდა მონანიების გამო, რაც ანიჭებდა მათ მისტერიებს განსაკთრებულ მნიშვნელობას ბერძენი ხალხის ცხოვრებისათვის და რაც სრულიად შეუმჩნეველი დარჩა საბერძნეთის ძველ მხურვალე თაყვანისმცემლებს. ისინი კმაყოფილდებოდნენ იმით, რომ მიამიტურად მიაწერდნენ ბერძნებს ყოველივე იმას, რაც თვითონ აკლდათ,
ამრიგად, ბერძენი დიონისურ მდგომარეობაში სრულიადაც არ ხდებოდა ხელოვნების ნაწარმოები, _ პირიქით, მას, უპირველეს ყოვლისა, ხელში იგდებდა საკუთარი ბარბაროსული არსება, იგი კარგავდა თავის ინდივიდუალობას, იშლებოდა თავისი კოლექტიური შემადგენლობის ნაწილებად და შეერთვოდა კოლექტიური არაცნობიერისა (ამით უარს ამბობდა თავის ინდივიდუალურ მიზნებზე) და „გვარის გენიისა და ბუნების“ მთლიანობას. აპოლონური თვითალაგმვის უკვე მიმღწევი ადამიანისათვის, სიმთვრალის ამგვარი მდგომარეობა, რაც აიძულებს ადამიანს სრულიად დაივიწყოს საკუთარი თავი და თავისი ადამიანურობა, აქცევს მას მხოლოდ ლტოლვათა ხელქვეითად; ამგვარი მდგომარეობა რაღაც შემზავარი უნდა ყოფილიყო, რის გამოც დასაწყისიდანვე აუცილებლად უნდა ამტყდარიყო სასტიკი ბრძოლა ორ სწრაფვას შორის. აბა, სცადეთ ცივილიზებული ადამიანის სწრაფვათა დაცლა! კულტურის ფანატიკურად თაყვანისმცემელს ჰგონია, რომ მისგან მხოლოდ და მხოლოდ სილამაზე წარმოიქმნება. ამგვარი მცდარი აზრი ფსიქოლოგიური ცოდნის დიდ უკმარისობაზეა დაფუძნებული. ცივილიზებულ ადამიანში დაგროვებულ სწრაფვათა სიძლიერე საშინლად დამღუპველია და პირველყოფილი ადამიანის სწრაფვაზე გაცილებით სახიფათოა, რაც გამუდმებით და თანდათანობით სპობს თავის ნეგატურ მისწრაფებებს. ამისდა შესაბამისად ისტორიული წარსულის არც ერთი ომი არ შეედრება სისაძაგლის გრანდიოზულობით ცივილიზებული ერების ომებს. ალბათ, ბერძნებთანაც საქმის ამგვარივე ვითარება იყო. სწორედ შიშის ზარის ცხოველი გრძნობით მოახერხეს მათ დიონისიზმის აპოლონიზმთან თანდათანობით შერიგება _ „სასწაულებრივი მეტაფიზიკური აქტით“, როგორც დასაწყისშივე ამბობს ნიცშე. მისი ეს გამოთქმა აუცილებელია დავიმახსოვროთ, ისე, როგორც მისი მეორე შენიშვნა, რომ დაპირისპირებულობა, რის შესახებაც ვლაპარაკობთ „მხოლოდ მოჩვენებით შერიგებულია ზოგადი სიტყვით _ „ხელოვნება“. აუცილებელია ამ მტკიცებათა დამახსოვრება, ვინაიდან ნიცშეს, ისევე, როგორც შილერს, აშკარად გამოხატული ტენდენცია აქვს ხელოვნებას მიაწეროს საშუამავლო და მონანიების როლი. ამის წყალობით პრობლემა გაეჩხირება ესთეტიკურში _ უშნოც „მშვენიერია“; ესთეტიკურად მშვენიერის მაცდუნებელ ციმციმში ყოველგვარი საძაგელი _ ბოროტიც კი _ იწყებს ბრწყინვას და გვეჩვენება სურვილის ღირსად. მხატვრული ნატურა შილერში, ისევე, როგორც ნიცშეში, მიისაკუთრებს მონანიების მნიშვენლობას, შექმნისა და გამოხატვის თავის სპეციფიკურ უნარებს.
ამის მიღმა ნიცშე მთლიანად ივიწყებს, რომ ელინებისათვის აპოლონის ბრძოლა დიონისეს წინააღმდეგ და მათი საბოლოო შერიგება იყო არა ესთეტიკური პრობლემა, არამედ რელიგიური საკითხი. სატირების დიონისური დღესასწაულები იყო მთელი ანალოგიით რეტროსპექტრული გაიგივება მითიურ წინაპრებთან ან პირდაპირ ტოტემურ ცხოველთან. დიონისურ კულტს ბევრ ადგილზე დაჰკრავდა მისტიკურ-სპეკულაციური ელფერი და, ყოველშემთხვევაში, ახდენდა ძალიან ძლიერ რელიგიურ აღმგზნებ ზეგავლენას. ის ვითარება, რომ თავდაპირველი რელიგიური ცერემონიიდან წარმოიშვა ტრაგედია, აქვს ისეთივე მნიშვნელობა, როგორც ჩვენს თანამედროვე თეატრს აქვს კავშირი შუა საუკუნეების მისტერიებთან და მათ წმინდა რელიგიურ საფუძველთან; ეს არ გვაძლევს საფუძველს იმისათვის, რათა პრობლემა განვიხილოთ წმინდა ესთეტიკურ ასპექტში. ესთეტიზმი _ ეს ახალმოდური სათვალეა, რომლის იქით დიონისური კულტურის ფსიქოლოგიური საიდუმლოებანი წარმოდგებიან იმგვარ შუქში, როგორშიდაც, ალბათ, ანტიკური სამყარო არასოდეს არ ხედავდა და არ განიცდიდა მათ. როგორც შილერს, ასევე ნიცშეს, მხედველობიდან გამორჩა რელიგიური თვალსაზრისი და შეცვალა იგი ესთეტიკური განხილვით. რა თქმა უნდა, ამ მოვლენებს უთუოდ აქვს თავისი ესთეტიკური მხარე, რომლის უგულვებელყოფა არ შეიძლება. მაგრამ თუკი შუა საუკუნეების ქრისტიანობას განვიხილავთ მხოლოდ ესთეტიკური თვალსაზრისით, მაშინ მისი ჭეშმარიტი ხასიათი იმდენად დამახინჯდება და გამოჩნდება გარეშე, თითქოს იგი გვესმოდეს მხოლოდ ისტორიული თვალსაზრისით. ჭეშმარიტ გაგებას ადგილი ექნება მხოლოდ მსგავს საფუძველზე, რადგანაც არავინ დაიწყებს მტკიცებას, რომ სარკინიგზო ხიდის არსი საკმარისად გასაგები იქნება თუკი მას ესთეტიკურად შევიგრძნობთ. აი, რატომ, იმ განმარტებას, რომლის თანახმადაც აპოლონსა და დიონისეს შორის ბრძოლა არის დაპირისპირებულ ესთეტიკურ სწრაფვათა შესახებ საკითხი, მთელი პრობლემა გადააქვს, ყოველგვარი ისტორიული და შინაარსობლივი საფუძვლის გარეშე, ესთეტიკურ სფეროში, რის შედეგადაც იგი მხოლოდ ნაწილობრივ განიხილება და რომელიც ვერასოდეს ვერ შეძლებს სწორად ჩაწვდეს მის შინაარსს.
ამგვარ ძვრას უთუოდ აქვს თავისი ფისქოლოგიური საფუძველი და მიზანი. ამგვარი პროცედურის უპირატესობის ახსნა იოლია:
ესთეტიკური განხილვა მაშინვე გარდაქმნის პრობლემას სახედ, რომელსაც მაყურებელი ყოველგვარი თანაგრძნობისა და თანაგანცდისაგან უსაფრთხოებაში გარიდებული და მხოლოდ გამოხატულ ვნებათა შეგრძნებებში მობანავე, მშვიდად განიხილავს და ტკბება ერთნაირად, როგორც მისი სილამაზით, ასევე მისი სიმახინჯით. ესთეტიკური განწყობა გვიცავს მონაწილეობისაგან, პირადი ჩარევისაგან, რომლისკენაც გარდაუვალად მივყავართ პრობლემის რელიგიურ გაგებას; ამგვარივე უპირატეობას უზრუნველყოფს განხილვის ისტორიული წესიც, რომლის კრიტიკაში თვითონ ნიცშემ შეიტანა მთელი რიგი მნიშვნელოვანი წვლილი. მართალია, უკვე ძალიან მიმზიდველია ამგვარი მძლავრი პრობლემისადმი მიდგომის შესაძლებლობა _ „რქებიანი პრობლემისადმი“, როგორც ნიცშე უწოდებდა მას, _ წმინდა ესთეტიკური მხრიდან, ვინაიდან მისი რელიგიური გაგება, მოცემულ შემთხვევაში, ერთადერთი ადექვატური, გულისხმობს აწმყოში განცდას ან წარსულში რაღაც განცდილს, რითაც თანამედროვე ადამიანი, ალბათ, არც თუ ისე ხშირად შეძლებს თავის ქებას. მაგრამ დიონისემ, როგორც ჩანს, შური იძია ნიცშეზე _ საკმარისია მისი „თვითკრიტიკის ცდის“ წაკითხვა, დაწერილი 1886 წელს, როგორც „ტრაგედიის დაბადების“ შესავალი:
„დიახ, რა არის დიონისური საწყისი?_ამ წიგნში გვეძლევა პასუხი_აქ ლაპარაკობს „მცოდნე“, ხელთდასმული და შეგირდი თავისი ღმერთისა“, მაგრამ ასეთი ნიცშე ჯერ კიდევ არ იყო, როდესაც წერდა „ტრაგედიის დაბადებას“_მაშინ ის ესთეტიკურად განწყობილი იყო, ხოლო დიონისურად განწყობილი იგი ხდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც „ზარატუსტრას“ წერდა და ის ღირსსახსოვარი სიტყვები, რომლითაც ის ამთავრებს თავის „თვითკრიტიკის ცდას“: „აღამაღლეთ გულები თქვენი, ძმანო, მაღლა, უფრო მაღლა! მაგრამ არც ფეხები დაივიწყოთ! აღმართეთ ფეხები თქვენი, თქვენ, კეთილო მოცეკვავეებო და უკეთესიც კი იქნება თუ თავდაყირაც დადგებით!“
ის განსაკუთრებული სიღრმე, რომლითაც ნიცშე ჩაწვდა ამ პრობლემას, მიუხედავად ესთეტიკური თვითდაზღვევისა, იმდენად მიუახლოვდა იგი სინამდვილეს, რომ ნიცშეს გვიანდელი დიონისური განცდები წარმოდგება მის თითქმის აუცილებელ შედეგად. „ტრაგედიის დაბადებაში“ ნიცშეს თავდასხმა სოკრატეზე მიმართულია დიონისური ორგიაზმის მიუწვდომელი რაციონალისტის წინააღმდეგ. ეს ეფექტი შეესაბამება ესთეტიკური განხილვისათვის დამახასიათებელ ანალოგიურ შეცდომას, რაც თავიდან იცილებს პრობლემას, მაგრამ, მიუხედავად ესთეტიკური გაგებისა, ნიცშე უკვე მაშინ წინასწარ ხვდებოდა პრობლემის ჭეშმარიტ გადაწყვეტას, როდესაც წერდა: ,,დაპირისპირებულობა შერიგდება არა ხელოვნებით, არამედ „ელინური ნების სასწაულებრივი მეტაფიზიკური აქტით“. ის „ნებას“ ბრჭყალებში სვამს და ვინაიდან იმ დროს ნიცშე იმყოფებოდა შოპენჰაუერის ძლიერი ზეგავლენის ქვეშ, ამიტომ ჩვენ სრული უფლება გვაქვს განვმარტოთ ის, როგორც მითითება ნების მეტაფიზიკური გაგებისათვის. ჩვენთვის „მეტაფიზიკურს“ აქვს „არაცნობიერის“ ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა. ამიტომ, თუკი ჩვენ ნიცშეს ფორმულაში სიტყვა „მეტაფიზიკურს“ შევცვლით სიტყვით_„არაცნობიერი“, მაშინ ამ პრობლემის საძიებელი გადაწყვეტილება გვაუწყებდა: „არაცნობიერი სასწაულებრივი აქტი“. „სასწაული“ ირაციონალურია, მაშასადამე, ეს აქტი არის არაცნობიერი, ირაციონალური აღსრულება საკუთარი თავიდან, საკუთარი თავის შექმნა, გონებისა და მიზანშეწონილი განზრახვის დაუხმარებლად; იგი გამომჟღავნდება როგორც ქმნადი ბუნების ზრდა-განვითარების მოვლენა და არა როგორც ადამიანური სიბრძნის შედეგი, ის არის ნაყოფი მგზნებარე მოლოდინის, რწმენისა და იმედის.
ჯერჯერობით თავი მივანებოთ ამ პრობლემას, ვინაიდან ჩვენი შემდგომი კვლევის მანძილზე გვექნება დრო დავუბრუნდეთ ამ საკითხს და გამოვიკვლიოთ იგი უფრო დაწვრილებით. ნაცვლად ამისა, შევუდგეთ აპოლონურ-დიონისური ცნებების უფრო საფუძვლიან განხილვას მათი ფსიქოლოგიური შინაარსის მნიშვნელობით. თავდაპირველად დიონისიზმი განვიხილოთ. ნიცშეს აღწერა მაშინვე გამოამჟღავნებს, რომ ის მასში გულისხმობს რაღაც დაშლას, ნიაღვარს, მიმდინარეს მაღლა და გარეთ, დიასტოლის მდგომარეობას, როგორც გოეთე ამბობდა და სამყაროს მომცველ მოძრაობას, როგორსაც შილერი აღწერს მას თავის_„ჰიმნი სიხარულს“:
მაშ, მოეხვიეთ ერთმანეთს, ძმებო,
ამო ამბორი მოედოს მიწას!..
....................
ყველა სულდგმული ამო საუნჯედ,
ბუნების ძუძუს სიხარულს სწოვენ.
ყველა კეთილი და მოაუგე
მის ვარდაფენილ გზას ადგას სწორედ.
იგი თბილ ამბორს და სიტკბოს გვაძლევს,
ჭირსა და ლხინში მეგობარს გამტანს;
და ავხორცობა_ჭიებს და მატლებს,
და ანგელოზი_ღმერთის წინ წარდგა!
....................
სიხარულია თასში რომ ღვივის...
და კანიბალიც, სისხლით რომ ლხინობს,
თვინიერებას ეძლევა ღვინით,
უსუსურობას აქარვებს ღვინო;
რომ ჩარიგდება სასმისი სავსე,
ფეხზე ადექით, ძმანო, ერთივით,
დე, ქაფი ღვინის წვდებოდეს ცამდე,
ეს ჭიქა იყოს სულის კეთილის!...1
ეს_ დიონისური „ექსპანსიაა“. ესაა_ ყოვლის შემგრძნობი მძლავრი ნაკადი, დაუოკებლად გამრღვევი და მათრობელა გრძნობა, მსგავსი მაგარი ღვინისა. ესაა_სიმთვრალე სიტყვის უმაღლესი მნიშვნელობით.
ამგვარ მდგომარეობაში შეგრძნების ფსიქოლოგიური ელემენტი_გრძნობადი შეგრძნების ან აფექტური შეგრძნების _ მეტად ძლიერ მონაწილეობს. მაშასადამე, საუბარია შეგრძნების ელემენტთან განურჩევლად დაკავშირებულ გრძნობათა ექსტრავერსიაზე და სწორედ ამიტომაც ვუწოდებთ მათ გრძნობა-შეგრძნებებს. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამგვარ მდგომარეობაში აფექტები უფრო გადმოიღვრება, ე.ი. ატარებენ სხეულის აღგზნებაში სპეციალურად გამოხატულ რაღაც ლტოლვათა ხასიათს, ბრმად ძალის დამტანებელს.
აპოლონიზმში, პირიქით, არის პროპორციის კანონებს დამორჩილებულ შინაგან სახეთა სილამაზის, ზომიერებისა და გრძნობათა აღქმა. სიზმართან შედარება ნათლად მიუთითებს აპოლონური ხასიათის მდგომარეობაზე: ესაა ინტროსპექციის მდგომარეობა, ჭვრეტითი მდგომარეობა, შიგნით მიმართული, მარადიულ იდეათა მძინარე სამყარო _ ერთი სიტყვით, ესაა ინტროვერსიის მდგომარეობა.
დღემდე ანალოგიის ჩვენი მექანიზმები, როგორც ჩანს, უდაოა. მაგრამ თუკი დავკმაყოფილდებით ანალოგიით, მაშინ ამგვარი შეზღუდვით ჩვენ ნაძალადევად განვმარტავდით ნიცშეს ცნებებს და ჩავტენიდით მათ პროკრუსტეს სარეცელში.
ჩვენი კვლევის განვითარების თანაზომიერად ვხედავთ, რომ ინტროვერსიის მდგომარეობას, როგორც კი იგი ხდება ჩვეულებრივი, ყოველთვის მოსდევს დიფერენციაცია იდეათა სამყაროსთან დამოკიდებულებაში, მაშინ, როცა ჩვეულებრივი ექსტრავერსია იწვევს დიფერენციაციას ობიექტთან დამოკიდებულებაში. ნიცშეს ცნებებში ამგვარ დიფერენციაციას ვერსად ვერ ვხვდებით. დიონისური გრძნობა განსხვავდება აფექტური შეგრძნების სავსებით არქაული ხასითით. მაშასადამე, იგი არაა წმინდა, არაა მოცილებული და არაა გამოდიფერენცირებული ლტოლვის სფეროდან, არაა გარდაქმნილი იმ მოძრავ ელემენტად, რომელიც ექსტრავერტრულ ტიპს ემორჩილება გონების დარიგებებით და ეძლევა მას, როგორც მორჩილი ინსტრუმენტი. ინტროვერსიის ცნება ნიცშესთანაც არ ამყარებს წმინდა დიფერენცირებულ დამოკიდებულებას იდეებთან, ჭვრეტიდან გამოთავისუფლებულთან_როგორც გრძნობად განპირობებულ, ასევე შემოქმედების ნაყოფთან _ და განყენებულ და წმინდა ფორმათა მიმღწევთან. აპოლონიზმი არის შინაგანი აღქმა, იდეათა სამყაროს ინტუიციური წვდომა. სიზმართან შედარება ნათლად მიუთითებს, რომ ნიცშე ამ მდგომარეობას წარმოიდგენს ერთი მხრივ წმინდა მჭვრეტელობითად, ხოლო მეორე მხრივ _ წმინდა სახიერად.
ეს დამახასიათებელი თვისებები აღნიშნავენ რაღაც თავისებურებას, რაც ჩვენ არამც და არამც არ უნდა ჩავრთოთ ინტროვერტული ან ექსტრავერტული განწყობის გაგებაში. უპირატესად რეფლექტორული განწყობის ადამიანი აპოლონურ მდგომარეობას, შინაგან სახეთა ჭვრეტისას, მიჰყავს განჭვრეტილის იმგვარ გადამუშავებამდე, რომელიც შეესაბამება ინტელექტუალური აზროვნების არსს. აქედან წარმოიშვება იდეები. უპირატესად გრძნობადი განწყობის ადამიანთან ხდება მსგავსი პროცესი, სახელდობრ, სახეთა ღრმად განცდა და გრძნობა-იდეის წარმოქმნა, რაც, არსებითად, შეიძლება დაემთხვეს აზროვნებით შექმნილ იდეას. ამის გამო იდეა არის იმდენადვე აზრი, რამდენადაც გრძნობა, მაგალითად, სამშობლოს, თავისუფლების, ღმერთის, უკვდავების და ა.შ, იდეები. დამუშავების ორივე შემთხვევაში პრინციპი რჩება რაციონალური და ლოგიკური. მაგრამ არსებობს აგრეთვე სრულიად სხვაგვარი თვალსაზრისი, რომელთანაც ლოგიკურად რაციონალური დამუშავება აღმოჩნდება შეუსატყვისი. ეს განსხვავებული თვალსაზრისი არის ესთეტიკური. იგი ინტროვერსიაში მყოფობს იდეის აღქმის დროს, ის ანვითარებს ინტუიციას, შინაგან ჭვრეტას; ექსტრავერსიაში იგი არის შეგრძნების დროს და ანვითარებს გრძნობად უნარებს, ინსტიქტს, გარეგანი ზემოქმედების აღქმის უნარს. ამ თვალსაზრისით, აზროვნება სრულიადაც არ წარმოადგენს იდეათა შინაგანი აღქმის პრინციპს_სრულიადაც არ წარმოადგენს მას არც გრძნობა, _ პირიქით, აზროვნება და გრძნობა აღმოჩნდება მხოლოდ შინაგანი ჭვრეტისა ან გრძნობადი შეგრძნებიდან წარმოებული სიდიდე. ამგვარად, ნიცშეს გაგებას მივყავართ მესამე და მეოთხე ფსიქოლოგიური ტიპის პრინციპებთან: ამ ტიპებისათვის შეიძლება გვეწოდებია_ესთეტიკური, საპირისპიროდ რაციონალურისა (მოაზროვნე და მგრძნობელი ტიპის). ესაა ინტუიციური ტიპი და სენსიტიური ტიპი, ანუ შემგრძნობი. თუმცა ინტროვერსიისა და ექსტრავარესიის მომენტი დამახასიათებელია ორივე ამ ტიპისათვის, თანაბრად რაციონალური ტიპისა, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ ისინი, ერთი მხრივ, არ ახდენენ აღქმისა და ჭვრეტის შინაგანი სახეების დიფერენცირებას აზროვნების მდგომარეობამდე, როგორც ამას აკეთებს მოაზროვნე ტიპი და, მეორე მხრივ, არ ახდენს ლტოლვათა და შეგრძნებათა აფექტური განცდის დიფერენცირებას გრძნობის მდგომარეობამდე, როგორც ამას აკეთებს მგრძნობელი ტიპი. ნაცვლად ამისა, ინტუიციურ ტიპს გამოჰყავს არაცნობიერი აღქმა დიფერენცირებული ფუნქციის დონეზე, რომლითაც იგი ეგუება გარე სამყაროს. იგი ეგუება არაცნობიერი დირექტივების წყალობით, რომელსაც ის ღებულობს მეტად ფაქიზად გამახვილებული, ბუნდოვნად გაცნობიერებული სურვილების აღქმითა და ახსნით. თუ როგორ შეიძლება გამოიყურებოდეს ამგვარი ფუნქცია, ეს, რა თქმა უნდა, ძნელია აღწერო მისი ირაციონალური და, ასე ვთქვათ, არაცნობიერი ხასიათის გამო. იგი, ალბათ, შეიძლებოდა შეგვედარებია სოკრატეს დაიმონიასთან, რასაკვირველია, იმ განსხვავებით, რომ სოკრატეს არაჩვეულებრივად რაციონალისტური განწყობა შეძლებისამებრ განდევნიდა ინტუიციურ ფუნქციას, ასე რომ, მას უწევდა გაღწევა კონკრეტული ჰალუცინაციების გზაზე, ვინაიდან მას არ ჰქონდა პირდაპირი ფსიქოლოგიური მისაწვდომობა ცნობიერებასთან. ხოლო, სწორედ, ამ უკანასკნელს, აქვს ადგილი ინტუიციური ტიპის ადამიანთან.
შემგრძნობი ტიპი წარმოადგენს ინტუიციური ტიპის ყოველი მხრივ საპირისპიროს. იგი ემყარება, ასე ვთქვათ, მხოლოდ გრძნობად შეგრძნებათა ელემენტებს. ამიტომაც ის მთლიანად დამოკიდებულია რეალურ გაღიზიანებებზე.
ის გარემოება, რომ ნიცშე განსაკუთრებულად გამოჰყოფს, ერთი მხრივ_ინტუიციის ფსიქოლოგიურ ფუნქციას, ხოლო, მეორე მხრივ _ შეგრძნებისა და ლტოლვის ფსიქოლოგიურ ფუნქციას, შეიძლება ყოფილიყო მისი საკუთარი პიროვნელი ფსიქოლოგიის მაჩვენებელი. იგი შეიძლება გვეცნო ინტუიციური ტიპის ადამიანად, მაგრამ ინტოვერსიისკენ მიდრეკილების მქონედ. პირველის სასარგებლოდ ლაპარაკობს მისი, უპირატესად, ინტუიციურ-მხატვრული უნარი, რომელსაც განსაკუთრებით ახასიათებს ჩვენს მიერ განხილული „ტრაგედიის დაბადება“, ხოლო კიდევ უფრო მეტად მისი მთავარი ნაწარმოები_„ასე ამბობდა ზარატუსტრა“. ნიცშეს ხასიათის ინტროვერტულ-ინტელექტუალურ მხარეს თვალსაჩინოდ წარმოადგენს მისი აფორიზმული თხზულებები, გამორჩეული, მიუხედავად გრძნობით ძლიერი შეფერილობისა, ნათლად გამოკვეთილი კრიტიკული ინტელექტუალიზმით, XVIII საუკუნის საფრანგეთის ინტელიგენციის სტილში. ნიცშე რომ ინტუიციურ ტიპს მიეკუთვნება, გვიდასტურებს ის გარემოება, რომ მას აკლია რაციონალური შემოსაზღვრულობა და დასრულებულობა. ასეთ ვითარებაში გასაოცარი არაა ის, რომ იგი თავის პირველ თხზულებაში არაცნობიერად წინ წამოწევს პირადი ფსიქოლოგიის ფაქტებს. ეს შეესაბამება ინტუიციურ განწყობას, რომელიც ყოველივე გარეგანს აღიქვამს უპირველეს ყოვლისა შიგნიდან და ზოგჯერ რეალობის საზიანოდაც კი. სწორედ ამგვარი განწყობის წყალობით შეძლო ნიცშემ თავისი არაცნობიერის დიონისური თვისებების ასეთი ღრმა გაგება. მაგრამ მათი უხეში ფორმა, რამდენადაც ვიცით, ამოტივტივდა მისი ცნობიერების ზედაპირზე მხოლოდ მაშინ, როცა თავს დაატყდა ავადმყოფობა, მას შემდეგ, როგორადაც ის უფრო ადრე გამოვლინდებოდა მისი თხზულებების მრავალრიცხოვან ეროტიკულ გადაკვრით ნათქვამში. ამის გამო, ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, დიდად სამწუხაროა, რომ ხელნაწერები, მისი ავადმყოფობის შემდეგ ტურინში ნაპოვნი, _ ხელნაწერები ამ მხრივ განსაკუთრებით სანიმუშო, _ მიეცა განადგურებას მორალურ-ესთეტიკური თანაგრძნობისათვის.
ახალი სტატიები
გეგი კუხალეიშვილი - ღმერთკაცობრიობის მომავალი და სოციალისტური ფორმაცია 03:26ნინა ნენეა სამხარაძე - ლექსები 16:08გორვანელი - დემოკრიტეს ფილოსოფია 17:18ავთანდილ ყურაშვილი - ლექსები 17:17თორნიკე ღვინიაშვილი - Dicata matres 17:16თეიმურაზ ლანჩავა - ზამთრის თეთრი მერცხლები 17:15ნარი ჩხაბერიძე - ტერმინ „ჟამისწირვის“ განსაზღვრისა და მერმისთან ურთიერთკავშირისათვის 17:14დათო გაგოშიძე - არისტოტელეს შეხედულებები ხელოვნებაზე 17:11
ახალი ნომერი
პირადი კაბინეტი